زن در دوره قاجار: تفاوت میان نسخه‌ها

زن در دوره قاجار (نمایش مبدأ)

نسخهٔ ‏۲۳ ژانویهٔ ۲۰۲۳، ساعت ۱۴:۴۵

۱۰۴ بایت اضافه‌شده ، ‏۲۳ ژانویهٔ ۲۰۲۳

بدون خلاصۀ ویرایش

دیداریویکی‌متن

مریم محمودزاده

۳٬۱۱۷

ویرایش

@@ خط ۲۵: / خط ۲۵: @@
 </ref>
 ==حقوق و فعالیت‌های اقتصادی زنان==
-نقش عموم مردم در فعالیت های تولیدی و اقتصادی از جلوه‌های پویایی هر جامعه است و نقش زنان نیز، به شرط مهیا بودن زمینه حقوقی فعالیت آنان در این زمینه‌ها در فعال بودن اقتصاد جامعه بسیار تأثیر گذار است. بخش زیادی از اسناد آرشیو «دنیای زنان در عصر قاجار»<ref>آرشیو «دنیای زنان در عصر قاجار»، که اکنون از طریق سایتی به همین نام در فضای مجازی در دسترس قرار دارد، در سال ۲۰۰۹ به ابتکار افسانه نجم‌آبادی استاد مطالعات زنان و جنسیت در دانشگاه هاروارد و با تأمین مالی از سوی این دانشگاه، راه اندازی شد</ref><ref>باقری ابیانه، الناز و بهزاد کریمی، بازخوانی حقوق زنان شهرنشین در دوران قاجار براساس اسناد آرشیوی «دنیای زنان در عصر قاجار»، 1399ش، ص34</ref> مربوط به داد و ستد املاک و اموال به وسیله زنان است که در قالب انواع مقبول عقود<ref>رضایی، امید، درآمدی بر اسناد شرعی دوره قاجار، 1390ش، صص75-76</ref> و ایقاعات<ref>رضایی، امید، درآمدی بر‌اسناد شرعی دوره قاجار، 1390ش، ص74</ref> انجام شده‌اند. این فعالیت‌ها اکنون به صورت اسناد صلح‌نامه، اجاره‌نامه، بیع نامه<ref>رضایی، امید، درآمدی بر اسناد شرعی دوره قاجار، 1390ش، صص89-99</ref>، حبس نامه<ref>رضایی، امید، درآمدی بر اسناد شرعی دوره قاجار، 1390ش، ص133</ref>، افرازنامه<ref>افراز به معنای تقسیم ملک مشاع است؛ لغت‌نامه، ذیل مدخل افراز</ref>، نذرنامه<ref>نذر از ایقاعات است</ref> و هبه‌نامه<ref>رضایی، امید، درآمدی بر اسناد شرعی دوره قاجار، 1390ش، ص167</ref> موجود است. پژوهشگران در این حیطه معتقدند که زنان شهر نشین قاجاری در عرصه اقتصادی صاحب حقوقی بودند و آزادانه به فعالیت‌های اقتصادی می‌پرداختند، وارد معاملات می‌شدند، بر اموال خود تملک داشتند و اختیار آن‌ها را در دست داشتند.<ref>باقری ابیانه، الناز و بهزاد کریمی، بازخوانی حقوق زنان شهرنشین در دوران قاجار براساس اسناد آرشیوی «دنیای زنان در عصر قاجار»، 1399ش، ص52</ref>
+نقش عموم مردم در فعالیت های تولیدی و اقتصادی از جلوه‌های پویایی هر جامعه است و نقش زنان نیز، به شرط مهیا بودن زمینه حقوقی فعالیت آنان در این زمینه‌ها در فعال بودن اقتصاد جامعه بسیار تأثیر گذار است. بخش زیادی از اسناد آرشیو «دنیای زنان در عصر قاجار»<ref>آرشیو «دنیای زنان در عصر قاجار»، که اکنون از طریق سایتی به همین نام در فضای مجازی در دسترس قرار دارد، در سال ۲۰۰۹ به ابتکار افسانه نجم‌آبادی استاد مطالعات زنان و جنسیت در دانشگاه هاروارد و با تأمین مالی از سوی این دانشگاه، راه اندازی شد.</ref><ref>باقری ابیانه، الناز و بهزاد کریمی، بازخوانی حقوق زنان شهرنشین در دوران قاجار براساس اسناد آرشیوی «دنیای زنان در عصر قاجار»، 1399ش، ص34</ref> مربوط به داد و ستد املاک و اموال به وسیله زنان است که در قالب انواع مقبول عقود<ref>رضایی، امید، درآمدی بر اسناد شرعی دوره قاجار، 1390ش، صص75-76</ref> و ایقاعات<ref>رضایی، امید، درآمدی بر‌اسناد شرعی دوره قاجار، 1390ش، ص74</ref> انجام شده‌اند. این فعالیت‌ها اکنون به صورت اسناد صلح‌نامه، اجاره‌نامه، بیع نامه<ref>رضایی، امید، درآمدی بر اسناد شرعی دوره قاجار، 1390ش، صص89-99</ref>، حبس نامه<ref>رضایی، امید، درآمدی بر اسناد شرعی دوره قاجار، 1390ش، ص133</ref>، افرازنامه<ref>افراز به معنای تقسیم ملک مشاع است؛ لغت‌نامه، ذیل مدخل افراز</ref>، نذرنامه<ref>نذر از ایقاعات است.</ref> و هبه‌نامه<ref>رضایی، امید، درآمدی بر اسناد شرعی دوره قاجار، 1390ش، ص167</ref> موجود است. پژوهشگران در این حیطه معتقدند که زنان شهر نشین قاجاری در عرصه اقتصادی صاحب حقوقی بودند و آزادانه به فعالیت‌های اقتصادی می‌پرداختند، وارد معاملات می‌شدند، بر اموال خود تملک داشتند و اختیار آن‌ها را در دست داشتند.<ref>باقری ابیانه، الناز و بهزاد کریمی، بازخوانی حقوق زنان شهرنشین در دوران قاجار براساس اسناد آرشیوی «دنیای زنان در عصر قاجار»، 1399ش، ص52</ref>
 == حقوق زنان در دعاوی و مراجع قضایی==
-عریضه‌ها و استشهادنامه‌های بازمانده از دوران قاجار در روند پیگیری حقوق زنان در محاکم شرع و سایر مراجع قضایی آن دوران، بیان‌گر آن است که با آن که در دوره قاجار از هر دو نوع این اسناد استفاده شده، عریضه‌ها در مقایسه با استشهادنامه‌ها رواج بیشتری داشتند. پژوهشگران بیان می‌کنند شاید علت آن، تشکیل مجلس و تغییر نوع حکومت بوده که باعث می‌شد نوع درخواست مردم برای پی‌گیری شکایت‌های‌شان عوض شود. با‌وجود آن‌که عریضه می‌تواند به هر فردی نوشته شود که از نظر سیاسی و اجتماعی بالاتر است و می‌تواند پیگیر حقوق شاکی شود، اما پس از مشروطه مخاطب بیشتر عریضه‌ها، مجلس، وزارت عدلیه و وزارت خارجه‌ هستند و حتی در اسناد دیده شده که در پاره‌ای موارد، افراد شکایت خود را از والیان و حکام محلی به مجلس برده‌اند که شاید بتوان بیان کرد این تلاشی به منظور احقاق حقوق شهروندی مردم و به خصوص زنان ایرانی بوده است.(باقری ابیانه، الناز و بهزاد کریمی، بازخوانی حقوق زنان شهرنشین در دوران قاجار براساس اسناد آرشیوی «دنیای زنان در عصر قاجار»، 1399ش، ص52) هم‌چنین می‌توان به‌مواردی مانند اختلافات مالی و ملکی، اختلافات خانوادگی و موضوعات متفرقه‌ای مانند سرقت، قتل، عقد اجباری و ایجاد مزاحمت نیز اشاره کرد که نمونه‌هایی از اسناد مورد بررسی در این دوران نشان می‌دهد که شکایت‌هایی از زنان دوره قاجار در این موارد، ثبت شده است.( باقری ابیانه، الناز و بهزاد کریمی، بازخوانی حقوق زنان شهرنشین در دوران قاجار براساس اسناد آرشیوی «دنیای زنان در عصر قاجار»، 1399ش، ص39)
+عریضه‌ها و استشهادنامه‌های بازمانده از دوران قاجار در روند پیگیری حقوق زنان در محاکم شرع و سایر مراجع قضایی آن دوران، بیان‌گر آن است که با آن که در دوره قاجار از هر دو نوع این اسناد استفاده شده، عریضه‌ها در مقایسه با استشهادنامه‌ها رواج بیشتری داشتند. پژوهشگران بیان می‌کنند شاید علت آن، تشکیل مجلس و تغییر نوع حکومت بوده که باعث می‌شد نوع درخواست مردم برای پی‌گیری شکایت‌های‌شان عوض شود. با‌وجود آن‌که عریضه می‌تواند به هر فردی نوشته شود که از نظر سیاسی و اجتماعی بالاتر است و می‌تواند پیگیر حقوق شاکی شود، اما پس از مشروطه مخاطب بیشتر عریضه‌ها، مجلس، وزارت عدلیه و وزارت خارجه‌ هستند و حتی در اسناد دیده شده که در پاره‌ای موارد، افراد شکایت خود را از والیان و حکام محلی به مجلس برده‌اند که شاید بتوان بیان کرد این تلاشی به منظور احقاق حقوق شهروندی مردم و به خصوص زنان ایرانی بوده است.<ref>باقری ابیانه، الناز و بهزاد کریمی، بازخوانی حقوق زنان شهرنشین در دوران قاجار براساس اسناد آرشیوی «دنیای زنان در عصر قاجار»، 1399ش، ص52</ref> هم‌چنین می‌توان به‌مواردی مانند اختلافات مالی و ملکی، اختلافات خانوادگی و موضوعات متفرقه‌ای مانند سرقت، قتل، عقد اجباری و ایجاد مزاحمت نیز اشاره کرد که نمونه‌هایی از اسناد مورد بررسی در این دوران نشان می‌دهد که شکایت‌هایی از زنان دوره قاجار در این موارد، ثبت شده است.<ref>باقری ابیانه، الناز و بهزاد کریمی، بازخوانی حقوق زنان شهرنشین در دوران قاجار براساس اسناد آرشیوی «دنیای زنان در عصر قاجار»، 1399ش، ص39</ref>
 == وضعیت حقوق شهروندی زنان==
-پژوهشگران معتقدند که تغییر و تحول‌ تاریخی حقوق شهروندی زنان در عهد قاجار  نشان می‌دهد که تـغییر وضعیت شـهروندی زنان قاجار اکثرا در حوزه حقوق‌ و آزادی‌های‌ فردی اتفاق‌ افـتاده اسـت. در زمینه حقوق حقوق مدنی(نوری، هادی، حقوق شهروندی در ایران عهد قاجار، 1399ش، ص119) آزادی‌های بیان، مالکیت، اشتغال و انجمن‌ها با تغییرات ملموسی روبه‌رو شدند اما زنان هنوز در‌ آزادی‌های شـخصی و عـدالت قـانونی با مشکلات جدی مواجه بودند. در زمینه حقوق سیاسی(نوری، هادی، حقوق شهروندی در ایران عهد قاجار، 1399ش، ص130) نیز دولت‌ که تسلط قدرتمندی بر‌ جامعه داشت مانعی مهم بـرای تـحقق دو شاخص حق رأی و حق انتخاب شدن زنان جهت مناصب سیاسی بود‌ و ‌‌زنان با وجود نقش‌آفـرینی‌های پررنگشان در تحولات سیاسی دوران مشروطه و پسامشروطه، سهمی در‌ امتیازات‌ سیاسی‌ بعد از تحولات به دست نیاوردند. با این وجود، به حـقوق اجـتماعی(نوری، هادی، حقوق شهروندی در ایران عهد قاجار، 1399ش، ص132) تااندازه‌ای توجه شد. آموزش، حوزه موفقیت نخستین زنان بود اما در بـهداشت و تـأمین اجـتماعی بی‌بهره ماندند. باید به این نکته توجه کرد که سهم بخش طبقات بالای جـامعه در تـحولات حداقلی ذکر شده، پررنگ است. پژوهشگران بیان می کنند که در آن دوران، دولت سالاری موجب توقف تحقق‌ حقوق سیاسی زنان شد و افـراد به طور یکسان و مستقل از نابرابری اقتصادی، از مزایای شهروند بودن بهره مند نبودند؛ چرا که این‌ زنان طبقات بالای جامعه ایران بودند که از مزایای نوظهور شهروندی بهره مند شدند.(نوری، هادی، حقوق شهروندی در ایران عهد قاجار، 1399ش، ص138)
+پژوهشگران معتقدند که تغییر و تحول‌ تاریخی حقوق شهروندی زنان در عهد قاجار  نشان می‌دهد که تـغییر وضعیت شـهروندی زنان قاجار اکثرا در حوزه حقوق‌ و آزادی‌های‌ فردی اتفاق‌ افـتاده اسـت. در زمینه حقوق حقوق مدنی<ref>نوری، هادی، حقوق شهروندی در ایران عهد قاجار، 1399ش، ص119</ref> آزادی‌های بیان، مالکیت، اشتغال و انجمن‌ها با تغییرات ملموسی روبه‌رو شدند اما زنان هنوز در‌ آزادی‌های شـخصی و عـدالت قـانونی با مشکلات جدی مواجه بودند. در زمینه حقوق سیاسی<ref>نوری، هادی، حقوق شهروندی در ایران عهد قاجار، 1399ش، ص130</ref> نیز دولت‌ که تسلط قدرتمندی بر‌ جامعه داشت مانعی مهم بـرای تـحقق دو شاخص حق رأی و حق انتخاب شدن زنان جهت مناصب سیاسی بود‌ و ‌‌زنان با وجود نقش‌آفـرینی‌های پررنگشان در تحولات سیاسی دوران مشروطه و پسامشروطه، سهمی در‌ امتیازات‌ سیاسی‌ بعد از تحولات به دست نیاوردند. با این وجود، به حـقوق اجـتماعی<ref>نوری، هادی، حقوق شهروندی در ایران عهد قاجار، 1399ش، ص132</ref> تااندازه‌ای توجه شد. آموزش، حوزه موفقیت نخستین زنان بود اما در بـهداشت و تـأمین اجـتماعی بی‌بهره ماندند. باید به این نکته توجه کرد که سهم بخش طبقات بالای جـامعه در تـحولات حداقلی ذکر شده، پررنگ است. پژوهشگران بیان می کنند که در آن دوران، دولت سالاری موجب توقف تحقق‌ حقوق سیاسی زنان شد و افـراد به طور یکسان و مستقل از نابرابری اقتصادی، از مزایای شهروند بودن بهره مند نبودند؛ چرا که این‌ زنان طبقات بالای جامعه ایران بودند که از مزایای نوظهور شهروندی بهره مند شدند.<ref>نوری، هادی، حقوق شهروندی در ایران عهد قاجار، 1399ش، ص138</ref>
 ==تفاوت رویکردها در طبقات اجتماعی زنان در دوره قاجار==
 پزوهشگران تاریخ دلایل عدم بررسی وضعیت واقعی عموم زنان در دوره قاجار را در برخی عوامل ذیل می‌دانند:
-* اکثر منابع عصر قاجاریه تک نگاری‌هایی در خصوص وقایع دربار و شرایط زنان در حرمسرا است و درباره عموم زنان غالبا چیزی ننوشته اند؛(عطایی آشتیانی، زهره، «کنش های معنادار» و «پیامدهای نهان کسب حقوق» زنان قاجاری، 1399ش، ص77)
+* اکثر منابع عصر قاجاریه تک نگاری‌هایی در خصوص وقایع دربار و شرایط زنان در حرمسرا است و درباره عموم زنان غالبا چیزی ننوشته اند.<ref>عطایی آشتیانی، زهره، «کنش های معنادار» و «پیامدهای نهان کسب حقوق» زنان قاجاری، 1399ش، ص77</ref>
-* برخی دیگر از منابع مکتوب درباره شرایط زنان دوران قاجار سفرنامه‌های افراد غیر ایرانی است که به‌سبب عدم آشنایی با فرهنگ ایران گزارشاتی همراه با قضاوت و با دیدگاه جانب‌گرایانه نگاشته‌اند؛(عطایی آشتیانی، زهره، «کنش های معنادار» و «پیامدهای نهان کسب حقوق» زنان قاجاری، 1399ش، ص78)
+* برخی دیگر از منابع مکتوب درباره شرایط زنان دوران قاجار سفرنامه‌های افراد غیر ایرانی است که به‌سبب عدم آشنایی با فرهنگ ایران گزارشاتی همراه با قضاوت و با دیدگاه جانب‌گرایانه نگاشته‌اند.<ref>عطایی آشتیانی، زهره، «کنش های معنادار» و «پیامدهای نهان کسب حقوق» زنان قاجاری، 1399ش، ص78</ref>
-* تعداد بسیار کمی از منابعی که به‌جای مانده با‌وجود این‌که نگرش مرد‌محور و تأکید بر‌آن در جامعه قاجار وجود داشت، از زنان ایرانی در‌حدی که اطلاع و امکان داشتند به عنوان عوامل اثرگذار در بعضی وقایع نام برده‌اند. (عطایی آشتیانی، زهره، «کنش‌های معنادار» و «پیامدهای نهان کسب حقوق» زنان قاجاری، 1399ش، ص78)
+* تعداد بسیار کمی از منابعی که به‌جای مانده با‌وجود این‌که نگرش مرد‌محور و تأکید بر‌آن در جامعه قاجار وجود داشت، از زنان ایرانی در‌حدی که اطلاع و امکان داشتند به عنوان عوامل اثرگذار در بعضی وقایع نام برده‌اند.<ref>عطایی آشتیانی، زهره، «کنش‌های معنادار» و «پیامدهای نهان کسب حقوق» زنان قاجاری، 1399ش، ص78</ref>
-پژوهشگران بیان می‌کنند که به‌صورت کلی در منابع تاریخی قاجار مجموعه‌ای از تناقضات اسنادی در موضوع حقوق، آگاهی، تعلق اجتماعی و ... مربوط به زنان موجود است.(عطایی آشتیانی، زهره، «کنش‌های معنادار» و «پیامدهای نهان کسب حقوق» زنان قاجاری، 1399ش، ص78) دو گروه از زنان در این دوره بودند که به جهت روش و منش، افراد اصلی وضعیت اجتماعی ایران شمرده می‌شدند: گروه اول، خواص، نخبگان و صاحبان مقتدر در عرصه سیاسی و اقتصادی از جمله مادر، دختران و همسران شاه و نزدیکان دربار است که این دسته با‌تکیه بر دو عامل در اهداف خود پیشرفت‌هایی داشتند: توانایی‌های فردی و طبقه اجتماعی بر آمده از آن، میزان وابستگی و اعتماد شاه به‌هر‌کدام از آنان. (عطایی آشتیانی، زهره، «کنش‌های معنادار» و «پیامدهای نهان کسب حقوق» زنان قاجاری، 1399ش، ص79) گروه دوم؛ عموم زنان بودند که چگونگی زندگی خانوادگی و فردی آنان چندان گزارش نشده است ولی در اتفاقات بزرگ اجتماعی از قدرت بالقوه آنان استفاده شده و یا خودشان به سبب آگاه شدن از اوضاع اجتماعی - سیاسی در حیطه قدرت مداخله می‌کردند؛ هر چند که نحوه و شکل اثرگذاری آنان در مقایسه با گروه اول، ماهیتاً تفاوت داشت. (عطایی آشتیانی، زهره، «کنش‌های معنادار» و «پیامدهای نهان کسب حقوق» زنان قاجاری، 1399ش، صص80-81)
+پژوهشگران بیان می‌کنند که به‌صورت کلی در منابع تاریخی قاجار مجموعه‌ای از تناقضات اسنادی در موضوع حقوق، آگاهی، تعلق اجتماعی و ... مربوط به زنان موجود است.<ref>عطایی آشتیانی، زهره، «کنش‌های معنادار» و «پیامدهای نهان کسب حقوق» زنان قاجاری، 1399ش، ص78</ref> دو گروه از زنان در این دوره بودند که به جهت روش و منش، افراد اصلی وضعیت اجتماعی ایران شمرده می‌شدند: گروه اول، خواص، نخبگان و صاحبان مقتدر در عرصه سیاسی و اقتصادی از جمله مادر، دختران و همسران شاه و نزدیکان دربار است که این دسته با‌تکیه بر دو عامل در اهداف خود پیشرفت‌هایی داشتند: توانایی‌های فردی و طبقه اجتماعی بر آمده از آن، میزان وابستگی و اعتماد شاه به‌هر‌کدام از آنان.<ref>عطایی آشتیانی، زهره، «کنش‌های معنادار» و «پیامدهای نهان کسب حقوق» زنان قاجاری، 1399ش، ص79</ref> گروه دوم؛ عموم زنان بودند که چگونگی زندگی خانوادگی و فردی آنان چندان گزارش نشده است ولی در اتفاقات بزرگ اجتماعی از قدرت بالقوه آنان استفاده شده و یا خودشان به سبب آگاه شدن از اوضاع اجتماعی - سیاسی در حیطه قدرت مداخله می‌کردند؛ هر چند که نحوه و شکل اثرگذاری آنان در مقایسه با گروه اول، ماهیتاً تفاوت داشت.<ref>عطایی آشتیانی، زهره، «کنش‌های معنادار» و «پیامدهای نهان کسب حقوق» زنان قاجاری، 1399ش، صص80-81</ref>
 ==پانویس==