عده طلاق

عده طلاق؛ پرهیز زن از ازدواج در مدتی معین بعد از طلاق.

یکی از مسائل فقهی ـ حقوقی که در باب طلاق مطرح است، موضوع عده می‌‎باشد. در مدت عده، زنان اجازه ازدواج مجدد را ندارند. عده در تمام مذاهب اسلامی به عنوان یک اصل مسلم می‌‌باشد و تنها در یکسری احکام، تفاوت‌هایی مشاهده می‌گردد.

اقسام عده و مدت آن‌ها

1.عده طلاق

در ازدواج دائم عده طلاق، سه طهر(پاک شدن از حیض) است. مدت عده برای زنی که حیض نمی‌بیند و به سن یائسگی نرسیده سه ماه است. اگر زن باردار باشد، مدت عده تا پایان بارداری است؛ حتی اگر لحظاتی بعد از طلاق، وضع حمل کند. زن یائسه به دلیل شرایط خاص و زنی که بین او و همسرش رابطه زناشویی برقرار نشده‌است عده ندارد.<ref>نجفی، جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام، 1401ق، ج32، ص219</ref>

2.عده وفات

عده فوت شوهر چهار ماه و ده روز است.<ref>نجفی، جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام، 1401ق، ج32، ص274؛ محقق حلی، شرایع الاسلام، 1408ق، ج3، ص27</ref> در عده وفات تفاوتی بین ازدواج دائم و موقت وجود ندارد. زن یائسه یا زنی که بین او و شوهرش رابطه زناشویی صورت نگرفته نیز باید عده وفات نگه‌دارند.<ref>نجفی، جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام، 1401ق، ج32، ص275؛ محقق حلی، شرایع الاسلام، 1408ق، ج3، ص27</ref>

3.عده زن باردار

در ازدواج دائم و موقت، طلاق یا فسخ و مرگ همسر عده زن باردار تا هنگام زایمان می‌باشد؛ اما در فوت همسر اگر مدت زمان مانده تا زایمان کم‌تر از چهار ماه و ده روز باشد زن باید تا پایان چهار ماه و ده روز عده را نگه‌دارد. اگر بچه قبل از زایمان سقط شود عده در هنگام مرگ فرزندبه پایان می‌رسد.<ref>«عده طلاق چیست و عده در طلاق به چه معناست؟»، سایت رهپویان، 26مرداد 1400</ref>

4.عده ازدواج موقت

در ازدواج موقت، مقدار عده، دو طهر است. عده زن باردار مانند ازدواج دائم تا زمان وضع حمل و عده مرگ همسر چهار ماه و ده روز است.<ref>نجفی، جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام، 1401ق، ج30، ص196</ref> در زنانی که با وجود عدم یائسگی، حیض نمی‌بینند نیز این مدت چهل و پنج روز است.<ref>نجفی، جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام، 1401ق، ج30، ص165</ref>

5.عده مفقود الاثر

اگر مردى مفقود شود و غیبت او به صورتی باشد که خبری از مرگ یا حیات او نباشد، چنان‌چه مالى از او باقى باشد که برای مایحتاج همسرش مصرف شود، یا ولی و سرپرستی دارد که مخارج همسرش را بر عهده گیرد، بر زن واجب است که منتظر بماند تا مطمئن شود که همسرش زنده نیست یا او را طلاق داده است.<ref>نجفی، جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام، 1401ق، ج32، ص293؛ یوسفی، «چیستی و چرایی عده در اسلام»، 1392ش، صص130-131</ref> اما اگر مالى از شوهرش نمانده یا سرپرستی وجود ندارد که مخارج او را تأمین کند؛

باز هم مى‌تواند منتظر باشد ولی اگر قصد ازداج دارد، می‌تواند نزد حاکم شرع برود و حاکم شرع از زمان مراجعه، چهار سال به زن زمان مى‌دهد و در این مدت درباره شوهرش جستجو می‌شود، اگر معلوم نشد که او زنده است یا مرده، اگر مرد ولی یا وکیل داشته باشد حاکم به او دستور می‌دهد که زن را طلاق دهد و اگر اقدامی انجام نداد، او را مجبور می‌کند و اگر ولی نداشت، یا اقدام نکرد و اجبارش هم امکان نداشت، حاکم شرع حکم به طلاق زن داده و همسر مرد غایب چهار ماه و ده روز عده وفات نگه مى‌دارد و بعد مى‌تواند ازدواج کند.<ref>نجفی، جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام، 1401ق، ج32، ص293؛ یوسفی، «چیستی و چرایی عده در اسلام»، 1392ش، صص130-131</ref>

6.عده وطی یه شبهه (آمیزش اشتباهى)

در صورتی که مرد غریبه‌اى با زنى به تصور اینکه همسر او می‌باشد نزدیکی کند، چه زن بداند که او شوهرش نیست، یا گمان کند شوهرش مى‌باشد، باید عده نگه دارد. مدت عده وطی به شبهه مانند عده طلاق سه طهر است.<ref>نجفی، جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام، 1401ق، ج32، صص378-379</ref>

7.عده ارتداد

مطابق فتوای فقها، اگر مرد یا زن پس از ازدواج مرتد شوند، ازدواج منتفی می‌شود.<ref>نجفی، جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام، 1401ق، ج30، ص75</ref> اگر مرد مرتد فطری(مرتد فطری کسی است که پدر و مادر او یا یکی از آن‌ها در هنگام انعقاد نطفه او مسلمان باشند و خود او نیز در حال بلوغ، مسلمان باشد و سپس کافر شود.) شود، جدایی آن‌ها قطعی است و زن باید عده وفات نگه دارد؛

ولی اگر مرتد ملی(مرتد ملی كافرى است كه از پدر و مادر غير مسلمان متولد شده ولى پس از قبول اسلام مجدداً كافر گرديده است.) شود، زن باید عده طلاق نگه دارد و اگر در مدت عده، مرد دوباره مسلمان شد، ازدواج آن‌ها ادامه می‌یابد.<ref>نجفی، جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام، 1401ق، ج30، ص79</ref>

زنان فاقد عده

بر زنان بدون عده، نگه داشتن عده واجب نیست و آن‌ها بلافاصله بعد از جدایی می‌توانند ازدواج کنند. علت این امر اطمینان داشتن از عدم وجود حمل است که احتمال آن در این زنان منتفی می‌باشد.<ref>فاضل مقداد، کنزالعرفان فی فقه القرآن، بی‌تا، ج2، ص262</ref> این زنان عبارتند از:

1. زنان غیر مدخوله یعنی زنانی که آمیزش جنسی نداشته‌اند.<ref>نجفی، جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام، 1401ق، ج30، ص120</ref>
2. زوجه صغیره یعنی دختر نابالغ؛ هرچند با او عمل آمیزش انجام شده باشد.<ref>نجفی، جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام، 1401ق، ج30، ص120</ref>
3. زنان یائسه یعنی زنانی که دیگر عادت ماهانه نمی‌شوند.<ref>نجفی، جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام، 1401ق، ج30، ص120</ref>

احکام و قوانین عده طلاق

بعضی از احکام فقهی عده، بر مبنای فتواهای مراجع تقلید بدین ترتیب است:

• ازدواج کردن با زنی که در عده است، جایز نیست؛ فرقی ندارد که او در عده ازدواج دائم، موقت یا عده وفات باشد.<ref>خمینی، نجاه‌العباد، ۱۴۲۲ق، ص370</ref>
• اگر مردی با زنی که در عده طلاق رجعی می‌باشد ازدواج نماید و نزدیکی داشته باشد، آن زن بر او حرام ابدی می‌گردد؛ هرچند که او آگاه به حکم ازدواج در عده نباشد یا نداند که زن در عده است.<ref>بنی‌هاشمی خمینی، توضیح‌المسائل مراجع، ۱۴۲۴ق، ج2، ص471</ref>
• اگر مردی آگاه به حرام‌بودن ازدواج در عده باشد و و نیز اطلاع داشته باشد که زن در عده است، با این وجود با او ازدواج نماید، آن زن به او حرام ابدی می‌شود؛ هرچند که با او نزدیکی نکرده باشد.<ref>بنی‌هاشمی خمینی، توضیح‌المسائل مراجع، ۱۴۲۴ق، ج2، ص470</ref>
• خواستگاری کردن از زنی که در عده طلاق رجعی است، مجاز نمی‌باشد.<ref>گلپایگانی، مجمع‌المسائل، ۱۴۰۹ق، ج2، ص256</ref>
• زنی که در عده طلاق رجعی است، نفقه‌اش برعهده شوهر می‌باشد؛ اما در عده طلاق بائن، فقط اگر زن باردار باشد، در دوره بارداری، مرد باید به او نفقه دهد.<ref>فیاض، رساله توضیح‌المسائل، ۱۴۲۶ق، ص565</ref>
• جایز نیست مرد، زنی را که در عده طلاق رجعی قرار دارد، از منزلی که زمان طلاق در آن‌جا زندگی می‌کرده، بیرون نماید. این زن نیز بدون اجازه شوهرش نمی‌تواند از منزل خارج شود.<ref>بنی‌هاشمی خمینی، توضیح‌المسائل مراجع، ۱۴۲۴ق، ج2، ص530</ref>
• در عده وفات، کاری که زینت شمرده می‌شود، مثل سرمه‌کشیدن و پوشیدن لباس‌های زینتی بر زن حرام می‌باشد.<ref>بنی‌هاشمی خمینی، توضیح‌المسائل مراجع، ۱۴۲۴ق، ج2، ص527</ref>
• زنا با زنی که در عده طلاق رجعی قرار دارد، موجب حرمت ابدی زن و مرد به یکدیگر می‌شود.<ref>خمینی، استفتائات، ۱۴۲۲ق، ج3، صص299-300</ref>

فلسفه عده

در تبیین فلسفه عده می‌‌توان به امور ذیل اشاره نمود:

1. جلوگیری از اختلاط نسب: بدیهی‌ترین علت نگه‌داشتن عده برای زنی که رابطه زوجیت او منحل گشته، جلوگیری از اختلاط نسب است.<ref>صفایی، حقوق خانواده: نکاح و انحلال آن (فسخ و طلاق)، 1369ش، ج1، ص137؛ فیض، مبادی فقه و اصول مشتمل بر بخشی از مسائل آن دو علم، 1383ش، ص350</ref> زنی که از نکاح به جهت فوت یا طلاق، خارج می‌‌شود، برای اطمینان از عدم بارداری، در مدت زمان معینی از ازدواج مجدد پرهیز می‌‌کند تا از اختلاط نسب جلوگیری شود.<ref>علوی قزوینی، «انواع عده و وضعیت زنان فاقد رحم»، 1387ش، ص7</ref>
2. امکان رجوع شوهر در طلاق رجعی: عده طلاق، مهلتی برای تفکر نمودن و بازگشت به زندگی خانوادگی است. در این مدت زن و شوهر می‌‌توانند درباره سرنوشت فرزندانشان و نیز کانون خانوادگی خود اندیشه کنند و قانون‌گذار به شوهر این امکان را داده که در صورت پشیمانی از جدایی، با رجوع خود، اثر طلاق را از بین ببرد و پیوند ازدواج را از سر بگیرد.<ref>صفایی، حقوق خانواده: نکاح و انحلال آن (فسخ و طلاق)، 1369ش، ج1، ص137</ref> به‌همین دلیل است که زن در طلاق رجعی مستحق نفقه می‌باشد<ref>مکی عاملی، اللمعه الدمشقیه، 1383ش، ج2، ص110</ref> و در همین راستا در قرآن به مرد امر شده که زن را در خانه خود نگه‌دارد.<ref>سوره طلاق، آیه1</ref>
3. احترام به شوهر در فوت: عده وفات از عده طلاق طولانی‌تر است و زنان یائسه و غیر مدخوله که از عده طلاق معاف هستن را نیز شامل می‌شود. بنابراین درباره تشریع عده وفات می‌توان گفت که تنها علت آن، اطمینان از پاک بودن رحم زن نیست بلکه حفظ کردن حرمت و وفاداری زن به زندگی‌ای است که با مرد داشته است.<ref>فیض، مبادی فقه و اصول مشتمل بر بخشی از مسائل آن دو علم، 1383ش، ص350</ref> علامه طباطبایی نیز سبب این امر را مراعات جوانب عفاف و حیا و حفظ کردن شأن زن بیان می‌کند.<ref>طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، بی‌تا، ج2، ص242</ref>
4. تعبدی بودن عده: بعضی فقهای امامیه حتی در مواردی که زن از عدم وجود طفل در رحم خویش مطمئن است، عده را بر او واجب می‌‌دانند<ref>فیض، مبادی فقه و اصول مشتمل بر بخشی از مسائل آن دو علم، 1383ش، ص350</ref> و بیان می‌کنند که زن، عده نگه‌می‌‌دارد تا از پاک بودن رحمش از حمل آگاهی یابد و یا اساساً صبر کردن از ازدواج در مدت عده، از باب تعبد است.<ref>نجفی، جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام، 1401ق، ج32، ص212</ref>

منابع

• بنی‌هاشمی خمینی، محمدحسین، توضیح‌المسائل مراجع مطابق با فتاوای سیزده نفر از مراجع معظم تقلید، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ۱۴۲۴ق.
• خمینی، روح‌الله، استفتائات، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، ۱۴۲۲ق.
• خمینی، روح‌الله، نجاه‌العباد، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چاپ اول، ۱۴۲۲ق.
• صفایی، حسین؛ امامی، اسدالله، حقوق خانواده: نکاح و انحلال آن (فسخ و طلاق)، تهران، دانشگاه تهران، 1369ش.
• طباطبایی، محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بی‌جا، دارالکتب الاسلامیه، بی‌تا.
• «عده طلاق چیست و عده در طلاق به چه معناست؟»، سایت رهپویان، تاریخ درج مطلب: 26مرداد 1400، تاریخ بازدید: 2اسفند 1401.
• علوی قزوینی، علی، «انواع عده و وضعیت زنان فاقد رحم»، مطالعات راهبردی زنان، شماره40، سال10، تابستان 1387ش.
• فاضل مقداد، جمال الدین سیوری، کنزالعرفان فی فقه القرآن، تهران، المکتبه المرتضویه لإحیاء الآثار، بی‌تا.
• فیض، علیرضا، مبادی فقه و اصول مشتمل بر بخشی از مسائل آن دو علم، تهران، دانشگاه تهران، چاپ شانزدهم، 1383ش.
• فیاض کابلی، محمداسحاق، رساله توضیح‌المسائل، قم، مجلسی، چاپ اول، ۱۴۲۶ق.
• گلپایگانی، سید محمدرضا، مجمع‌المسائل، قم، دارالقرآن الکریم، چاپ دوم، ۱۴۰۹ق.
• محقق حلی، نجم الدین جعفر بن حسن، شرایع الاسلام، قم، مؤسسه اسماعیلیان، چاپ دوم، 1408ق.
• مکی عاملی، محمد بن جمال الدین(شهید اول)، اللمعه الدمشقیه، ترجمه محسن غرویان، قم، دارالفکر، چاپ24، 1383ش.
• نجفی، محمد حسن، جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1401ق.
• یوسفی، رقیه، «چیستی و چرایی عده در اسلام»، پژوهش‌نامه مطالعات اسلامی زنان و خانواده، شماره1، سال1، پاییز و زمستان 1392ش.