همسرآزاری

همسر آزاری، هرگونه رفتار یا گفتار آزاردهنده شوهر نسبت به همسرش.

همسرآزاری در قالب‌های گوناگون مانند آزار جسمی، کلامی، روانی، جنسی، اقتصادی و اجتماعی بروز می‌یابد و پیامدهایی مثل فروپاشی خانواده، افت تحصیلی فرزندان و افزایش آسیب‌های اجتماعی را در پی دارد.

مفهوم‌شناسی

همسرآزاری در اصطلاح هر نوع رفتار، گفتار یا سکوت ناحقی است که آگاهانه یا ناآگاهانه از سوی شوهر در برابر همسر بروز یابد و موجب خسارت، رنجش خاطر یا تباه شدن حق او شود.<ref>ابراهیمی‌پور، شاخص‌های خانواده مطلوب از دیدگاه اسلام، 1400ش، ص594.</ref>

رویکردهای نظری

برای تبیین همسرآزاری، نظریه‌های گوناگونی با محوریت مفاهیمی مانند تقلید، یادگیری، گرایش به خشونت، سرمایه اجتماعی، قدرت و منابع در دسترس، انتقال، جامعه‌پذیری جنسیتی، ناسازگاری پایگاهی و محرومیت مطرح شده‌اند.<ref>. طالب‌پور، «بررسی عوامل موثر برخشونت خانگی با تاکید بر همسرآزاری»، 1396ش، ص34-38.</ref> اسنل، روزنوالد و روبی (1964م)، بر این باور بودند که مهم‌ترین علت خشونت علیه زنان، شخصیت آزاردوستی آنها است. ساختارگراها عوامل موثر بر خشونت علیه زنان را در ساختارهای پدرسالار جست‌وجو می‌کنند. نظریه یادگیری، بر این امر تاکید می‌کند که فرزندان، خشونت پدر علیه مادر خود را مشاهده می‌کنند و این الگوی رفتاری را در بزرگ‌سالی به اجرا در می‌آورند. نظریه کنترل، مجاز شمردن خشونت و عدم مداخله دیگری را موجب افزایش خشونت علیه زنان می‌داند. نظریه سرمایه اجتماعی، فقدان منابع نادر اجتماعی در شوهر را موجب بروز خشونت علیه همسر می‌داند. تانگ (2003م)، عوامل خشونت علیه زنان در کانادا را اختلال شخصیت، اعتیاد به الکل، نقصان در پایگاه اجتماعی و اقتصادی شوهر و فقدان رضایت‌مندی از زندگی زناشویی شمرده است؛ اما وی در معرض خشونت بودن در دوران کودکی را مهم‌ترین عامل می‌داند.<ref>. نویدنیا و شاملو، «بررسی عوامل اجتماعی موثر بر همسرآزاری با تاکید بر نقش نظام مردسالاری در خانواده»، 1397ش، ص134-135.</ref> باندورا بر این باور است که افراد، تحت تاثیر محیط، الگوهای رفتاری مشاهده‌شده را درونی کرده و با نقشی فعال در موقعیت‌های مشابه مطابق آن رفتار می‌کنند. از این منظر، جامعه‌پذیری عامل اساسی همسرآزاری است.<ref>. سیف‌ربیعی و همکاران، «همسرآزاری و عوامل موثر بر آن»، 1381ش.</ref>

89 درصد از مردانی که هرگز مرتکب همسرآزاری نشده‌اند، به‌انجام واجبات دینی پایبند بوده‌اند.<ref>. نازپرور، «همسرآزاری»، 1381ش، ص34.</ref> در ایران به‌دلیل ویژگی‌های فرهنگی و مذهبی، خشونت در خیابان، محیط کار و اجتماع علیه زنان بسیار کمتر از جوامع غربی است.<ref>. نویدنیا و شاملو، «بررسی عوامل اجتماعی موثر بر همسرآزاری با تاکید بر نقش نظام مردسالاری در خانواده»، 1397ش، ص133.</ref>

فراوانی گونه‌های همسرآزاری در ایران

همسرآزاری، انواع گوناگونی دارد و میزان وقوع هر نوع از آن، در خرده فرهنگ‌های مختلف، متفاوت است. مثلا در شهر میانه، بیشترین میزان همسرآزاری به ترتیب از نوع عاطفی، کلامی و روانی و کمترین آن اجتماعی بوده و آزارهای جنسی، جسمی و مالی در سطح متوسط قرار دارند.<ref>. دانش و همکاران، «تحلیل جامعه‌شناختی خشونت خانگی علیه زنان و رابطه آن با احساس امنیت در خانه، مطالعه موردی زنان 18-54 سال شهر میانه»، 1396ش، ص66.</ref> در استان اردبیل، همسرآزاری اقتصادی با 33.2 درصد، جنسی با 29.2 درصد، روانی با 29 درصد و فیزیکی با 27.2 درصد، بیشترین گونه‌های همسرآزاری هستند.<ref>. طالب‌پور، «بررسی انواع همسرآزاری در مناطق شهری و روستایی استان اردبیل و عوامل موثر بر آن»، 1392ش، ص55.</ref> در تحقیقات صورت گرفته از میان خشونت‌های عاطفی، جسمی، جنسی و اقتصادی در تهران، خشونت جنسی و عاطفی را دارای بیشترین فراوانی می‌دانند.<ref>. اعظم‌زاده و دهقان‌فرد، «خشونت علیه زنان در تهران: نقش جامعه پذیری جنسیتی، منابع در دسترس زنان و روابط خانوادگی»، 1385ش، ص14.</ref> به‌طور کلی در ایران خشونت‌های عاطفی، روانی و کلامی بیش از خشونت‌های جسمی رواج دارد.<ref>. دانش و همکاران، «تحلیل جامعه‌شناختی خشونت خانگی علیه زنان و رابطه آن با احساس امنیت در خانه، مطالعه موردی زنان 18-54 سال شهر میانه»، 1396ش، ص66.</ref> قهر، بی‌توجهی، تحقیر، سرزش و ناسزا بیشترین موارد همسرآزاری در دوره معاصر است.<ref>. سیف ربیعی و همکاران، «همسرآزاری و عوامل موثر بر آن»، 1381ش، ص6.</ref>

انواع همسر آزاری

آزار جسمی

الف) قتل؛ همسرکُشی شدیدترین نوع همسرآزاری است.<ref>ابراهیمی‌پور، شاخص‌های خانواده مطلوب از دیدگاه اسلام، 1400ش، ص595.</ref> طبق آمار سازمان ‌ملل، 82 درصد از قربانیان همسرکشی در جهان، زنان هستند، در ایران، 60 درصد قربانیان، مردها هستند.<ref>. «شوهر کشی در ایران بیشتر است یا زن کشی؟»، وب‌سایت شعار سال.</ref> 33 درصد از زنان زندانی متهم به قتل، در قتل همسر خود مشارکت یا معاونت داشته‌اند.<ref>. نجفی‌توانا، «چرا زنان قاتل شوهر می‌شوند؟»، 1401ش، ص1.</ref> 62 درصد از مقتولان زن (1987م) در کانادا، توسط شوهران خود کشته شده‌اند. در روسیه، تقریبا نیمی از مقتولان (1995م)، زنانی بودند که به‌دست همسران خود به قتل رسیده‌اند. بیش از 20 هزار زن هندی (1988 تا 1993م)، به‌دلیل این‌که نتوانسته‌اند جهیزیه خود را آماده کنند، به قتل رسیده‌اند.<ref>شمس‌اسفندآباد وهمكاران، «همسرآزاری و عوامل موثر بر آن در زنان متاهل شهر تهران»، 1385ش، ص100.</ref>

ب) ضرب‌وشتم؛ در آمریکا 35 درصد زنان مورد آزار جسمی توسط شوهران خود قرار می‌گیرند. 42 درصد از زنان در کنیا مرتب مورد آزار جسمی همسران خود قرار می‌گیرند.<ref>. شمس‌اسفندآباد وهمکاران، «همسرآزاری و عوامل موثر بر آن در زنان متاهل شهر تهران»، 1385ش، ص100.</ref>

از منظر اسلام، امنیت جسمی از جمله حقوق زن در خانه است<ref>ابن‌بابویه، الخصال، 1362ش‌، ج2، ص478.</ref> و ضرب‌وشتم همسر، موجب رسوایی عظیم در آخرت می‌شود.<ref>ابن ابی‌جمهور، عوالی اللئالی، 1403ق، ج2، ص254.</ref>

آزار کلامی

الف) تهمت‌زدن؛ کاهش اعتماد دوسویه و فزونی بدگمانی، زمینه‌ساز شکل‌گیری ناهنجاری‌ها و فروپاشی خانواده است.<ref>ابراهیمی‌پور، شاخص‌های خانواده مطلوب از دیدگاه اسلام، 1400ش، ص609.</ref> بر اساس روایات اسلامی، مردی که به همسرش تهمت زنا بزند، ملعون است و قسـم و شهادت وی نیز پذیرفته نمی‌شود.<ref>مجلسی، بحار الانوار، 1403ق، ج100، ص٢٤٩َ.</ref>

ب) دشنام‌دادن؛ از نظر اخلاقی کلام حاوی معنای ناپسند و تحقیر دیگران، نهی شده است<ref>ابراهیمی‌پور، شاخص‌های خانواده مطلوب از دیدگاه اسلام، 1400ش، ص609.</ref> و مطابق قانون، چنانچه موجب حد نباشد، مجازات شلاق یا جزای نقدی دارد<ref>. قانون مجازات اسلامی، ماده 608.</ref> و زوجه می‌تواند از طریق شکایت، شوهر را مجبور به حسن معاشرت کند.<ref>. صفایی، مختصر حقوق خانواده، 1388ش، ص123.</ref>

ج) منت‌گذاشتن، یعنی به‌زبان آوردن خدمت با قصد تحقیر همسر. خدماتی که مرد به‌خانواده خود ارائه می‌دهد در نظام حقوقی اسلام از جمله وظایف الزامی یا غیرالزامی مرد است و به‌همین دلیل حق ندارد با منت‌گذاشتن، همسر خود را مورد تحقیر و آزار قرار دهد.<ref>. ابراهیمی‌پور، «آزار کلامی در خانه»، وب‌سایت راسخون.</ref>

آزار روانی

برخی از تحقیقات نشان می‌دهد که بیش از 60 درصد زنان، بی‌اعتنایی و بیش از 30 درصد تحقیر و سرزنش از سوی شوهر را تجربه کرده‌اند.

الف) ایجاد فشار روانی، گاهی فرد برای دست‌یابی به هدفی، با ایجاد فشار روانی همسر خود را آزار می‌دهد. ظلم به زنان به‌اندازه ظلم به یتیمان، خداوند را به خشم می‌آورد.<ref>مجلسی، بحارالانوار، 1403ق، ج73، ص365.</ref> از این‌رو مرد نباید همسرش را تحت فشار قراردهد تا چیزی را به‌دست آورد.<ref>سوره نساء، آیه 19.</ref>

ب) بداخلاقی‌، سوءخلق یا بداخلاقی از خصائص ناپسند است.<ref>کلینی، الکافی، بی‌تا، ج8، ص23.</ref> کسی که اخلاق بدی دارد، همسرش از حضور او رنج می‌برد<ref>ابراهیمی‌پور، شاخص‌های خانواده مطلوب از دیدگاه اسلام، 1400ش، ص613.</ref> و خانواده اش از او خسته و بیزار می‌شوند.<ref>کلینی، الکافی، بی‌تا، ج8، ص23.</ref> تکبر نیز در روابط غیرکلامی، عامل آزار است و معمولاً با نمایش بدنی بروز می‌کند.<ref>ابراهیمی‌پور، شاخص‌های خانواده مطلوب از دیدگاه اسلام، 1400ش، ص616.</ref>

ج) ترک خانواده، نمونه دیگری از مصادیق خشونت خانگی است که به دلایل فراوانی رخ می‌دهد؛ <ref>ابراهیمی‌پور، شاخص‌های خانواده مطلوب از دیدگاه اسلام، 1400ش، ص624.</ref> اما از منظر آموزه‌های دینی، نشستن مرد کنار همسرش از اعتکاف او در مسجدالنبی، نزد خداوند محبوب‌تر است.<ref>مجلسی، بحارالانوار، 1403ق، ج76، ص368.</ref>

آزار جنسی

تفاوت جنسی زن و مرد موجب شده که زن به‌کندی به لذت جنسی دست یابد<ref>حر عاملی، وسائل الشیعه، 1424ق، ج14، ص10.</ref> و لذا آمیزش با همسر پیش از ملاعبه، ظلم محسوب می‌شود.<ref>حر عاملی، وسائل‌الشیعه، 1424ق، ج14، ص83.</ref> از دیگر آزارهای جنسی آمیزش به‌صورت‌های غیرمتعارف است<ref>حر عاملی، وسائل الشیعه، 1424ق، ج14، ص10.</ref> و زن حق مخالفت دارد.<ref>حر عاملی، وسائل الشیعه، 1424ق، ج14، ص103.</ref> شوهر نمی‌تواند بیش از چهار ماه نزدیکی با همسر خود را ترک کند.<ref>خمینی، توضیح المسائل، مساله 2418.</ref> البته این یک معیار حقوقی است که حداقل‌ها را مشخص می‌کند و الا مرد موظف به تامین نیاز جنسی همسر خود است.<ref>ابراهیمی‌پور، شاخص‌های خانواده مطلوب از دیدگاه اسلام، 1400ش، ص628.</ref>

آزار اقتصادی

بی‌تدبیری اقتصادی شوهر موجب آزار همسر<ref>ابراهیمی‌پور، شاخص‌های خانواده مطلوب از دیدگاه اسلام، 1400ش، ص631.</ref> و از آفات زندگی<ref>تمیمی آمدی، غررالحکم، 1410ق، ج1، ص280.</ref> است که ویرانی خانواده را به‌دنبال دارد و می‌تواند سرآغاز فقر باشد.<ref>تمیمی آمدی، غررالحکم، 1410ق، ج1، ص399.</ref> مرد، حق ندارد به ‌زور در اموال همسرش تصرف کند؛ <ref>سوره نساء، آیه 19.</ref> زیرا او مالک آن چیزی است که به دست می‌آورد.<ref>سوره نساء، آیه 32.</ref> مهریه حق زن است و مرد باید با رضایت کامل آن را پرداخت کند.<ref>سوره نساء، آیه 4.</ref> هیچ مردی حق ندارد به این نیت که مهریه را پرداخت نکند با کسی ازدوج کند.<ref>حر عاملی، وسائل الشیعه، 1424ق، ج15، ص22.</ref> نفقه، نیازهای متعارف و متناسب با وضعیت زن از قبیل مسکن، لباس، غذا، اثاث منزل و هزینه‌های درمانی و بهداشتی و خادم در صورت عادت یا احتیاج است<ref>قانون مدنی جمهوری اسلامی ایران، ماده 1107.</ref> و در صورت عدم پرداخت از طرف مرد، زن حق دارد به‌صورت یک امر حقوقی اقامه‌ دعوا کند.<ref>مطهری، مجموعه آثار، 1390ش، ج19، ص219.</ref>

آزار اجتماعی

الف) آراسته نبودن شوهر، موجب اذیت همسر است. مرد در زندگی وظیفه دارد لباس‌های خود را تمیز، موهای خود را اصلاح کند، مسواک بزند و آراسته و پاکیزه باشد.<ref>پاینده، نهج الفصاحه، 1382ش، ص226.</ref>

ب) تحمیل کار در خانه به زن: کارهای منزل نه از نظر شرعی و نه از نظر قانونی بر گردن زن نیست؛ ولی زندگی مشترک اقتضا دارد که کارهای منزل با همکاری یکدیگر انجام شود.<ref>حر عاملی، وسائل الشیعه، 1424ق، ج14، ص123.</ref> در روایات آمده اگر کسی کارهای شخصی خود را به دیگری تحمیل کند، از رحمت خدا دور می‌شود.<ref>کلینی، کافی، بی تا، ج4، ص12.</ref>

ج) رابطه با نامحرم، از گفت‌وگوهای صمیمانه میان زن و مرد نامحرم تا روابط جنسی نامشروع، موجب آزار همسر است.<ref>ابراهیمی‌پور، شاخص‌های خانواده مطلوب از دیدگاه اسلام، 1400ش، ص650.</ref> شوخی با نامحرم، از بین بردن حریم‌ها است و هر کس با زن نامحرم مزاح کند، خداوند در مقابل هر کلمه‌ای که به او گفته است هزار سال وی را حبس می‌کند.<ref>حر عاملی، وسائل الشیعه، 1424ق، ج14، ص143.</ref>

عوامل موثر بر آمار همسر آزاری

تحصیلات

همسرآزاری با سطح تحصیلات زوجین رابطه معکوس دارد. هرچه تحصیلات زن بیشتر باشد کمتر مورد آزار جسمی و روانی قرار می‌گیرد. همچنین هرچه میزان تحصیلات شوهر بیشتر باشد، کمتر همسر خود را آزار می‌دهد.<ref>شمس‌اسفندآبادی و همکارن، «همسرآزاری و عوامل موثر بر آن در زنان متاهل شهر تهران»، 1385ش، ص111.</ref>

اعتیاد

مصرف الکل و اعتیاد به مواد مخدر، موجب فزونی ناسازگاری و به‌دنبال آن، همسرآزاری است.<ref>شمس‌اسفندآبادی و همکاران، «همسرآزاری و عوامل موثر بر آن در زنان متاهل شهر تهران»، 1385ش، ص111.</ref> برخی از تحقیقات حاکی از این است که 33 درصد مردانی که مرتکب همسرآزاری<ref>. نازپرور، «همسرآزاری»، 1381ش، ص36.</ref> و 43 درصد از مردانی که همسر خود را مورد ضرب و شتم قرار داده‌اند، معتاد بوده‌اند.<ref>. بزمی و همکاران، «همسرآزاری و عوامل موثر بر آن در مراجعین به واحد معاینات مرکزی پزشکی قانونی استان تهران»، 1391ش، ص7.</ref>

اقتصاد

تاثیر پایگاه اقتصادی و اجتماعی زنان بر میزان خشونت علیه آنها در تحقیقات متعددی تایید شده است. میان درآمد و میزان خشونت علیه زنان، رابطه معکوس وجود دارد.<ref>. دانش و همکاران، «تحلیل جامعه شناختی خشونت خانگی علیه زنان و رابطه آن با احساس امنیت در خانه، مطالعه موردی زنان 18-54 سال شهر میانه»، 1396ش، ص67.</ref> برخی از تحقیقات، عامل اقتصادی را به‌عنوان سومین عامل موثر بر همسرازاری با فراوانی 22 درصدی مطرح کرده‌اند.<ref>. نازپرور، «همسرآزاری»، 1381ش، ص37.</ref>

اختلالات روانی

بیماری روانی، بیشتر موجب همسرآزاری غیرارادی می‌شود.<ref>شمس‌اسفندآبادی و همکاران، «همسرآزاری و عوامل موثر بر آن در زنان متاهل شهر تهران»، 1385ش، ص119.</ref> برخی از تحقیقات در مورد زنانی که به علت ضرب و شتم توسط شوهر، به پزشکی قانونی مراجعه کرده‌اند، حاکی از این است که 18 درصد از همسران آنها سابقه بیماری روانی داشته‌اند.<ref>. بزمی و همکاران، «همسرآزاری و عوامل موثر بر آن در مراجعین به واحد معاینات مرکزی پزشکی قانونی استان تهران»، 1391ش، ص7.</ref>

پیامدهای همسرآزاری

خشونت خانگی علیه زنان ریشه بسیاری از آسیب‌های فردی و اجتماعی مثل فزونی طلاق و فروپاشی خانواده است.<ref>. نویدنیا و شاملو، «بررسی عوامل اجتماعی موثر بر همسرآزاری با تاکید بر نقش نظام مردسالاری در خانواده، 1397ش»، ص133.</ref> 61 درصد از فرزندان خانواده‌هایی که همسرآزاری را تجربه می‌کنند، وضعیت تحصیلی خوبی ندارند.<ref>. نازپرور، «همسرآزاری»، 1381ش، ص37.</ref> 46 درصد زنان تحت خشونت خانگی، فکر خودکشی و 26 درصد اقدام به خودکشی کرده‌اند.<ref>. نازپرور، «همسرآزاری»، 1381ش، ص39.</ref> 41 درصد از زنان هندوستان در اثر آزار جسمی همسران خود دست به خودکشی می‌زنند. <ref>. شمس‌اسفندآباد و همکاران، «همسرآزاری و عوامل موثر بر آن در زنان متاهل شهر تهران»، 1385ش، ص100.</ref> تمایل به خودکشی میان زنان دارای تحصیلات عالی، به‌دلیل خودپنداره مثبت‌ کاهش می‌یابد.<ref>خسروی و خاقانی‌فرد، «بررسی رابطۀ همسرآزاری با تمایل به افکار خوکشی و آسیب ریانی به همسر در زنان شهر تهران»، 1383ش، ص111.</ref>

منابع

• قرآن کریم.
• ابراهیمی‌پور، قاسم، «آزار کلامی در خانه»، وب‌سایت راسخون، تاریخ درج مطلب: 3 اردیبهشت 1398ش.
• ابراهیمی‌پور، قاسم، شاخص‌های خانواده مطلوب از دیدگاه اسلام، قم، موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، 1400ش.
• ابن ‌ابی‌جمهور، محمد‌علی، عوالی اللئالی العزیزیة فی الاحادیث الدینیة، قم، موسسه سیدالشهدا، 1403ق.
• ابن‌بابویه، محمد بن ‌علی‌، الخصال، به تحقیق علی‌اکبر غفاری، قم، جامعه مدرسین‌، 1362ش.
• اعظم‌زاده، منصوره و دهقان‌فرد، راضیه، «خشونت علیه زنان در تهران: نقش جامعه‌پذیری جنسیتی، منابع در دسترس زنان و روابط خانوادگی»، فصلنامه پژوهش زنان، دوره 4، ش2-1، 1385ش.
• بزمی، شبنم و همکاران، «همسرآزاری و عوامل موثر بر آن در مراجعین به واحد معاینات مرکزی پزشکی قانونی استان تهران»، حقوق پزشکی، دوره 6، شماره 20، بهار 1391ش.
• پاینده، ابوالقاسم، نهج الفصاحة، تهران، دنیای دانش، 1382ش.
• تمیمی ‌آمدی، عبدالواحد، غرر الحکم و درر الکلم، قم، دار الکتاب الاسلامی‌، چاپ دوم، 1410ق.
• حر عاملی، محمد، وسائل الشیعة، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، 1424ق.
• خسروی، زهره و خاقانی‌فرد، میترا، «بررسی رابطۀ همسرآزاری با تمایل به افکار خودکشی و آسیب‌رسانی به همسر در زنان شهر تهران»، مطالعات زنان، سال دوم، شماره‌ 6، زمستان 1383ش.
• خمینی، روح‌الله، توضیح المسائل، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ نهم، 1372ش.
• دانش، پروانه و همکاران، «تحلیل جامعه شناختی خشونت خانگی علیه زنان و رابطه آن با احساس امنیت در خانه، مطالعه موردی زنان 18-54 سال شهر میانه»، پژوهش‌های راهبردی امنیت و نظم اجتماعی، ش 16، بهار 1396ش.
• سیف‌ربیعی، محمدعلی و همکاران، «همسرآزاری و عوامل موثر بر آن»، زن در توسعه و سیاست، شماره 4، شهریور 1381ش.
• شمس‌اسفندآبادی، حسن و همکاران، «همسرآزاری و عوامل موثر بر آن در زنان متاهل شهر تهران»، فصلنامه علمی پژوهشی روان‌شناسی دانشگاه تبریز، شماره 1، بهار 1385ش.
• «شوهر کشی در ایران بیشتر است یا زن کشی؟»، وب‌سایت شعار‌سال، تاریخ بازدید: 29 آذر 1402ش.
• صفایی، حسین، مختصر حقوق خانواده، تهران، بنیاد حقوقی میزان، 1388ش.
• طالب‌پور، اکبر، «بررسی انواع همسر آزاری در مناطق شهری و روستایی استان اردبیل و عوامل موثر بر آن»، فصلنامه علمی پژوهشی زن و جامعه، سال هشتم، شماره چهارم، زمستان 1396ش.
• قانون مدنی جمهوری اسلامی ایران.
• کلینی، محمد، الکافی، تهران، دار الکتب الاسلامیة، چاپ چهارم، 1407ق.
• مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، به‌ تحقیق، المیانجی، السید ابراهیم البهبودی، بیروت، دارالاحیاء التراث، چاپ سوم، 1403ق.
• مطهری، مرتضی، مجموعه آثار 19 (نظام حقوق زن در اسلام، مسئله حجاب، پاسخ‌های استاد، اخلاق جنسی)، قم، صدرا، 1390ش.
• نازپرور، بشیر، «همسرآزاری»، فصلنامه پژوهش زنان، شماره 3، بهار 1381ش.
• نجفی‌توانا، علی، «چرا زنان قاتل شوهر می‌شوند؟»، روزنامه جام جم، شماره 6427، 19 بهمن، 1401ش.
• نویدنیا، منیژه و شاملو، ابراهیم، «بررسی عوامل اجتماعی موثر بر همسرآزاری با تاکید بر نقش نظام مردسالاری در خانواده»، زن در توسعه و سیاست، دوره 16، 1397ش.