محمدمهدی شمس‌الدین
{{#invoke:Infobox|infobox}} محمدمهدی شمس‌الدین (۱۳۱۲- ۱۳۷۹ش)، عالم دینی، نظریه‌پرداز سیاسی لبنانی و رئیس مجلس اعلای شیعیان لبنان بود.شمس الدین در شمار علمایی است که با توجه به اقتضاءها و نیازهای زمانه، به بازنگری وضعیت سنتی زن و بازنگری نصوص دینی در اسلام پرداخته است.وی همچنین رئیس سابق مجلس اعلای شیعیان لبنان، عضو هیئت موسس حزب الدعوه عراق و از منادیان وحدت اسلامی بود.
زندگی‌نامه
شمس الدین محمد مهدی شمس‌الدین در سال۱۹۳۶ میلادی[۲] در خانواده شیخ عبدالکریم در نجف اشرف به دنیا آمد. پدرش از لبنانیهای مقیم عراق و از روحانیان سرشناس و مدرس علوم دینی بود. سلسله خاندان او به شمس الدین محمد مکی معروف به شهید اول میرسد.<ref>ویکی وحدت</ref>
دوازده ساله بود که پدرش عزم بازگشت به لبنان (۱۹۴۸) نمود. وی محمد مهدی را به رفتن از نجف یا ماندن در آن مخیرکرد. اما از آنجا که شیفته فراگیری علوم اسلامی بود، با وجود همه دشواریهای زندگی و فقر شدید، اقامت در نجف را ترجیح داد و ۳۵ سال به تحصیل و پژوهش پرداخت.<ref>همان</ref>
شمس‌الدین، ۳۳ سال از عمرش را در عراق گذراند، در این مدت علاوه بر تحصیل علوم دینی نزد فقهایی، چون سید محسن حکیم و سید ابوالقاسم خویی، فعالیت‌های فرهنگی، اجتماعی و سیاسی نیز داشت.شمس‌الدین در ۲۱ دی ۱۳۷۹ش برابر با ۱۵ شوال ۱۴۲۱ق در ۶۷ سالگی درگذشت و در مسجد امام صادق(ع) که خود در بیروت تأسیس کرده بود، به‌خاک سپرده شد.<ref>ویکی شیعه</ref>
روش
شمس الدین، طی چند سال اخیر از عمر پربارش، چهار پژوهش علمی مفصل را در قالب سلسله کتابهای «مسائل حرجة فی فقه المراة؛ مسائل دشوار فقهی زنان» سامان داد. وی در این کتابها، مسائلی چون: پوشش زن و نگاه به زن، شایستگی زن برای زمامداری در سطوح مختلف، حقوق زناشویی و حق کار برای زن را مورد بحث و بررسی قرار داد.
شمس الدین، در این آثار، به الفاظ و اصالت ظهور بی توجه نیست ، اما به مقاصد و مبادی عالی شریعت هم توجه دارد.این مبادی یا اصول، افق کلی استنباط احکام شرعی مربوط به این حوزه را تشکیل می دهدکه ادله فرعی، در ضمن آن افق کلی، لحاظ می شوند و محکوم به آن افق کلی هستند و مبنی بودن آن را در قراءت موضوع شرع می پذیرند. به این ترتیب، مبنایی برای پشت سرنهادن شیوه تعامل سنتی با ادله احکام فراهم می شود. این شیوه سنتی تعامل با ادله احکام به نظر شمس الدین، نتیجه اش عرضه نتایجی است که از مبنای علمی استواری برخوردار نیست. گذشته از آن، این شیوه تعامل با ادله احکام، سازوکار تعامل فقه را با تحول تاریخی و عنصر زمان و مکان، نادیده می گیرد.<ref>مرادی، مجید،فعالیت اجتماعی و سیاسی زن از نگاه محمدمهدی شمس الدین،مجله حوزه فروردین ماه سال 1392 شماره 167 </ref>
شمس‌الدين اساس روش مطلوب در استنباط احكام زن و خانواده در اسلام را برخاسته از اين ايده مي‌داند كه گوناگوني وظيفه ويژه هر جنس، به معني فراتري يك جنس و فروتري جنس ديگر نيست. در نظر گرفتن اين پيش‌فرض براي مطالعه مسايل زنان از آن جهت داراي اهميت است كه فقيه پژوهشگر نصوص وارده در سنت را از سويي در پرتوي توجيهات قرآني ملاحظه مي‌كند و از سوي ديگر، قرآن و سنت را در ارتباط و تكامل‌بخش يكديگر مي‌بيند. او روش برخورد با سنت معصومان را بدون در نظر گرفتن تبيين قرآني يا ملاحظه هر يك از اين روايات به تنهايي، مناسب طبيعت موضوع مطالعات زنان نمي‌داند و آن را مخل استنباط ديدگاه اسلامي در اين زمينه اعلام مي‌كند. به عقيده شمس‌الدين، اين روش كه هر كدام از روايات به شكل مستقل يا به شكل تفصيلي به گونهاي از ديگر حالات تفصيلي وضعيت زن و روابط آن با اجتماع و خانواده و روابط داخلي خانواده و روابط آن با اجتماع جدا انگاشته شود، اشتباه روش‌شناختي مطالعات زنان در نزد پيشينيان است.<ref> شـمس الدين، محمـد مهدي، مسايل حرجه في فقه النساء، ج1، ص23 </ref>
شمس‌الدين مي‌گويد: نصوص مربوط به شأن زن بر دو قسم است: بخشي كه شامل نصوص ضعيف مرسل يا مرفوع مي‌شوند و قسم دوم احاديث معتبري هستند كه به لحاظ سند شايسته استنباط حكم شرعي هستند. اين شايستگي براي استنباط، متوقف بر عدم مخالفت آنها با قرآن است. تنها راه تشخيص حكم شرعي در زمينه جايگاه زن در نظام ارزشي و حقوقي اسلام، مراجعه به كتاب و سنت معتبر براي فهم نصوص مربوط به احكام زن در خانه پدري، خانه همسر و اجتماع، به اضافه‌ي عرفي مي‌باشد كه شايستگي مرجعيت فهم نص را هنگام خفاي دلالت لفظي دارد. پژوهش نصوص به اين شيوه آشكار مي‌كند كه برخي از آنها در نتيجه تأثير از عرف خاصي به وجود آمده‌اند و از اين رو حكم شرعي را كشف نمي‌كنند؛ بلكه انعكاس وضعيت اجتماعي و فرهنگي‌اي هستند كه شرايط زمان آنها را به وجود آورده است. <ref>شـمس الدين، محمـد مهدي، مسايل حرجه في فقه النساء،ج1 ،ص23</ref>
دیدگاه
دلايل شرعي كه به بيان احكام زن و بيان وظيفه او در جامعه اسلامي مي‌پردازد، نخستين و مهمترين وظيفه‌اي را كه به لحاظ جسمي و رواني به زن نسبت مي‌دهد، ايجاد خانواده و عهده‌داري امور شوهر و فرزندان است؛ از اين رو تشريع‌هاي ويژه زن پيرامون اين وظايف مي‌چرخد . اما به عقيده شمس‌الدين اين امور تنها وظايف قانوني‌اي نيست كه عهده‌داري آن در زندگي زن مسلمان بيان شده است؛ بلكه فقيهان به نحو اجمالي بر مشروعيت انجام وظايف اجتماعي و اقتصادي زن اذعان دارند؛ به شرط آنكه عهده‌داري اين امور، بر وظيفه اساسي وي در عرصه خانواده تأثير نگذارد.<ref>پزشکی، محمد، مقاله صورت بندی مطالعات زنان در جهان اسلام 1، ص 37-38 </ref> شمس الدين پيش از بررسي شايستگي زن براي فعاليت سياسي از ديدگاه اسلام، به بررسي جايگاه زن در نظام اسلامي مي‌پردازد و مي‌گويد: زن در نظام اسلامي، يعني در نظام ارزشي و معرفتي آن، دقيقاً همان جايگاهي را اشغال مي‌كند كه مرد به لحاظ حقوقي و ارزش انساني دارد. خداوند پس از تأكيد بر انسانيت كامل زن و شايستگي‌هاي معنوي و اخلاقي او، هر گونه شوم انگاري زن و بدرفتاري با او را ممنوع كرده است. روايات متعددي هم به تفصيل برابري زن و مرد را در كرامت، شايستگي و حقوق، بدون هيچ شكي بيان كرده‌اند و وضعيت حقوقي ويژه‌اي براي زن متناسب با نگرش بالا در احوال شخصيه و مسايل اقتصادي از قبيل حق تملّك بر جان، دارايي و فعاليت، پس از رسيدن به سن بلوغ اثبات كرده‌اند؛ از اين رو، كسي بر زن حق سرپرستي جز در دو مورد را ندارد: اول پدر يا جد پدري در امر ازدواج دوشيزه؛ هر چند در اين مورد نيز حق سرپرستي آنها استبدادي و مطلق نيست؛ بلكه محدود به رعايت مصلحت دختر و حق ولايت دختر بر خود است و دوم همسر، درخصوص حقوق ويژه زناشويي و حق تمتع. به جز در دو مورد بالا، هيچ كس بر زن حق سرپرستي ندارد.<ref>شـمس الدين، محمـد مهدي، مسايل حرجه في فقه النساء،ج4 ، ص 30-31</ref>
در باب مشارکت و حضور سیاسی زن شمس الدین معتقد است که:« همان دلیلی‌اي كه به سبب آن، اسلام به زن همانند مرد (در تمامي مواردي كه به مقتضاي طبيعت‌هايشان مشترك هستند)، اجازه فعاليت مي‌دهد، به همان دليل به زن اجازه فعاليت در عرصه سياسي را (در چارچوب احترام به تكاليف شرعي مخصوص زن، ارتباط سالم با مردان نامحرم و متناسب با مسئوليت‌هاي زناشويي و خانواده) مي‌دهد. بدون ترديد زن مسلمان به همراه مرد مسلمان در جامعه اسلامي وظيفه امر به معروف و نهي از منكر و اهتمام به امور مسلمانان را به عهده دارد. از اين رو است كه شارع، زن را در برابر وقايع اجتماع، بي‌مسئوليت قرار نداده است.»<ref>شـمس الدين، محمـد مهدي، مسايل حرجه في فقه النساء،ج4 ، ص 30-31</ref> لذا مشارکت سیاسی زن در اسلام امری پذیرفته شده است.
در بابا فعالیت اقتصادی زن؛ استقلال اقتصادي زن از ناحيه قانوني در شريعت اسلامي ثابت گشته و او شايستگي فعاليت اقتصادي را به صورت كامل دارد؛ به گونهاي كه همسر يا پدر يا برادر از اين جهت بر او حقي ندارند. ( جهت مطالعه بیشتر ر ک:دیدگاه شمس الدین
از دیدگاه شمس‌الدین تشريع فعاليت زن در اسلام به چند دليل است: اولاً، به دليل آنكه اجتماع از توان و وقت زن در بهرهمند كردن جامعه از فعاليت سودمند آباد شود؛ به جاي آنكه نيرو و وقت وي به كسالت و رخوت تلف شود. ثانياً، در جهت رفع نيازهاي اجتماع مي‌تواند كارآمد باشد؛ زيرا در پاره‌اي از عرصه‌ها به تعداد كافي مرد وجود ندارد يا اينكه آن كار بيشتر شايسته زنان است يا توان بيشتر زنان در آن امور نسبت به مردان از قبيل آموزش، درمان، جراحي و پزشكي زنان آشكار است. ثالثاً، به جهت جبران كمبود مردان در زمان جنگ و نيز هنگامي كه نياز اقتضا مي‌كند كه مردان به امور ويژه‌اي بپردازند، اشتغال زنان لازم به نظر مي رسد و رابعاً فرصت اشتغال به زن، امكان همياري براي تأمين مخارج خانواده و شركت در كارهاي نيك و مؤسسات خيريه را مي‌دهد. اين موارد دو وضعيت را براي زن در خانواده و اجتماع مشخص مي‌كند: نخست وضعيت نياز مخصوص او و خانواده‌اش را به مخارج زندگي؛ مانند غذا، آموزش، مسكن و بهداشت در صورت فقدان همسر و پدر يا ناتواني و كمبود درآمد آنها براي تأمين نيازهاي خانواده و وضعيت دوم، مربوط به انجام وظايف عمومي و اجتماعي است كه فقيهان از آن به امور كفايي ياد مي‌كنند؛ اموري كه امت و اجتماع براي حفظ خود و رشد توان خويش و تداوم پيشرفتش در عرصه‌هاي مختلف زندگي عمومي بدان نيازمند است .<ref>شـمس الدين، محمـد مهدي، مسايل حرجه في فقه النساء،ج4 ص185-182</ref>
فعالیت
فعالیت‌های فرهنگی و سیاسی شیخ محمدمهدی شمس‌الدین در دو کشور عراق و لبنان انجام شد.
- عراق
شمس الدین در نجف با محمدرضا مظفر، سید محمدباقر صدر و سید محمدحسین فضل‌الله در راه‌اندازی مجله‌الاضواء مشارکت ورزید. شمس‌الدین در ۱۹۵۷م در تأسیس حزب الدعوة الاسلامیة با سید محمدباقر صدر همراهی کرد. بسیاری از طلاب لبنانی که در حوزه علمیه نجف مشغول به تحصیل بودند تحت تأثیر شمس الدین و هم‌وطنش، سید محمدحسین فضل الله، به این حزب پیوستند و بیشتر آنان پس از بازگشت به لبنان پایه‌گذار فعالیت‌های سیاسی و حزبی به ویژه حزب الله شدند.<ref>ویکی شیعه</ref>
- لبنان
شمس‌الدین در ۱۹۶۹م به لبنان بازگشت و ریاست انجمن خیریه فرهنگی را که در ۱۹۶۶م تشکیل شده بود برعهده گرفت و تا ۱۹۷۵م به فعالیت‌های فرهنگی و فکری و تبلیغی اشتغال داشت.
شمس‌الدین در ۱۹۷۵م با عضویت در شورای عالی شیعیان لبنان به ریاست امام موسی صدر، نیابت او را پذیرفت. از ۱۹۷۸ با ناپدید شدن امام موسی صدر در جریان سفرش به کشور لیبی، عملاً ریاست این شورا برعهده او قرار گرفت. در ۱۳۷۲ش که پانزده سال از ناپدید شدن امام موسی صدر می‌گذشت، بار دیگر امام موسی صدر به عنوان رئیس افتخاری، شمس الدین به طور رسمی به عنوان رئیس مجلس اعلای شیعیان لبنان انتخاب شد.<ref>ویکی شیعه</ref>
آثار
شمس‌الدین با آنکه در دوره طلبگی، درگیر فعالیت‌های اجتماعی و فرهنگی بود، در نجف به نگارش و تألیف روی آورد. او آثار زیادی در زمینه‌های فقه، فلسفه، تاریخ و جهان اسلام ارائه نمود. نوآوری و خلاقیت همراه با واقع‌گرایی و توجه به مقتضیات حقیقی جهان اسلام و اتکا بر میراث فرهنگی تشیع و وفاداری به آنها از ویژگی‌های تألیفات او است.
- حرکة التاریخ عند الإمام علی، دراسة فی نهج البلاغة، الطبعة الرابعة، بیروت، المؤسسة الدّولیة للدراسات و النشر، ۱۹۹۷م ، ۱۴۱۸ ق؛ تهران، بنیاد نهجالبلاغه، ۱۴۰۵ ق. شامل مبنای تاریخ و حرکت پیشرفت بشری از دیدگاه امام علی (ع) است.
- دراسات فی نهجالبلاغة، الطبعة الأولی، النجفالأشرف، ۱۳۷۵ ق/ ۱۹۵۶ م؛ الطبعة الثانیة، بیروت، دار الزهراء ، ۱۳۹۲ ق/ ۱۹۷۲ م؛ الطبعة الثالثة، بیروت، الدار الإسلامیة، ۱۹۸۱ م. این کتاب به بررسی نصوص نهج البلاغه در زمینه مباحث اجتماعی و سیاسی میپردازد.
- السّتر و النظر، قم، مؤسسه المنار، بیتا. ص ۳۰۰. اولین کتاب از سلسله کتابهای مسائل حرجة فی فقه المرأة است. نویسنده چهار مسئله را برای زنان مسلمان امروزی، مهم و بحرانی تشخیص داده است: حجاب، ریاست دولت، حقوق زوجیت و فعالیت اقتصادی و اجتماعی زنان در جامعه. مسئله اول در این کتاب بررسی شده است. مباحث این کتاب عبارتاند از: فقه المرأة (حقوق زن) در شریعت اسلام، جایگاه زن در نظام اخلاقی و حقوقی اسلام، نگاه قرآن به زن، گزارش‌هایی از تاریخ اسلام، حجاب قبل از اسلام و در دورة اسلامی، اصل عملی در حجاب، زینت زن، لباس زن، موارد استثناء از پوشش، نگاه به زن، طبقهبندی زنان، نگاه زن به مرد.
- الاجتهاد و التجدید فی الفکر الإسلامی، بیروت، المؤسسة الدّولیة للدراسات و النشر. به ضمیمه مجموعهای از مقالات منتشر شده در نشریات عربی.
- الاجتهاد و التقلید : بحث فقهی استدلالی مقارن، بیروت، المؤسسة الدولیة للدراسات و النشر ، ۱۹۸۸ م.
- الاحتکار فی الشّریعة الإسلامیة، بحث فقهی مقارن، بیروت، المؤسسژ الدّولیة للدراسات و النشر، ۱۴۱۰ق / ۱۹۹۰ م.
- حقوق الزوجیة و حق العمل للمرأة. الطبعة الأولی، بیروت، المؤسسة الدولیة للدراسات و النشر، ۱۹۹۵ م/ ۱۴۱۵ ق؛ الطبعة الثانیة، بیروت، المؤسسة الدولیة للدراسات و النشر، ۱۹۹۶م/۱۴۱۶ ق.
- ......
- ......
- .....
پانویس
منابع
- ویکی شیعه
- ویکی پدیا
- پایگاه اطلاع رسانی حوزه
- علامه شیخ محمد مهدی شمس الدین (ره) «رئیس سابق مجلس اعلای شیعیان لبنان»، مجله پگاه حوزه اسفند ماه 1379 ، شماره 8
- دانشنامه اسلامی
- مرادی، مجید، فعالیت اجتماعى و سیاسى زن از نگاه محمدمهدى شمس الدین، پژوهشگاه فرهنگ و علوم اسلامی
- پزشکی، محمد، تلخیص: نفیسه کاظمی، صورتبندي مطالعات زنان در جهان اسلام (1)