جنسیت از دیدگاه آیت‌الله جوادی ‌آملی

جنسیت از دیدگاه آیت‌الله جوادی ‌آملی؛ شباهت‌ها و تفاوت‌های زن و مرد از منظر آیت‌الله جوادی ‌آملی. آیت‌الله جوادی ‌آملی، روح را حقیقت انسان و فاقد جنسیت دانسته، مردانگی و زنانگی را وصف بدن و بدن را ابزاری در اختیار روح می‌داند. او قایل به اشتراک زنان و مردان در ارزش‌ها، حقوق و تکالیف مبتنی بر فطرت انسانی است و بحث از تفاوت یا تساوی حقوق زن و مرد را بی‌معنا می‌داند و تفاوت‌های جنسیتی را به تفاوت‌های صنفی زن و مرد ارجاع می‌دهد. از منظر وی، زن و مرد دو صنف انسانی هستند که به‌منظور تحقق اهدافی، دوگونه آفریده شده‌اند و بر همین مبنا، در برخی موارد، حقوق، تکالیف و نقش‌های هرکدام نیز تفاوت نسبی می‌یابند.

شباهت‌های زن و مرد

آیت‌الله جوادی ‌آملی، حقيقت انسان را روح مجرد و منزه از پديده‏هاي ذكورت و انوثت می داند. <ref>جوادی ‌آملی، قرآن در قرآن، 1388ش، ص380.</ref> از این منظر مردانگی و زنانگی وصف تن است، نه وصف روح.<ref>جوادی ‌آملی، حكمت عبادات، 1388ش، ص189.</ref> بدن، ابزار محض برای روح است، تمام كارها را روح انجام مي‏دهد و رنج‌ها و لذت‌ها همه مربوط به روح مي‌شود. <ref>جوادی ‌آملی، زن در آينه جلال و جمال، 1388ش، ص140.</ref> كمالات انسانی كه به روح مجرّد برمي‏گردد، نه مشروط به ذكورت است و نه ممنوع به انوثت.<ref>جوادی ‌آملی، سروش هدايت بی‌تا، ج2، ص166.</ref> با توجه به اصالت روح در حیات انسانی، بحث از تفاوت تکالیف و مزایای حقوقی زن و مرد سالبه به انتفاع موضوع است چون حقیقت انسانی زن و مرد یگانه بوده و دوگانگی نیست تا گفته شود؛ تکالیف و حقوق آنها متفاوت هستند یا متساوی. زن و مرد باید در چهره انسانيت دیده شوند و در این چهره حقيقت انسان را روح او تشكيل مي‏دهد، نه بدن او و نه مجموع جسم و جان او. درک، شهود، تقوا، اراده و صبر که از اوصاف عقل نظری و عملی هستند، هیچکدام متصف به مردانگی و زنانگی نمی‌شوند، پس بحث از تفاوت یا تساوی زن و مرد در این امور نیز معنا ندارد. <ref>جوادی ‌آملی، زن در آينه جلال و جمال، 1388ش، ص76-80.</ref> البته در كارهاي عملي كه مربوط به بدن است، مرزها متفاوت و قوانين جدا است. <ref>جوادی ‌آملی، سروش هدايت بی‌تا، ج2، ص166.</ref>

تفاوت‌های طبیعی زن و مرد

از منظر آیت‌الله جوادی ‌آملی؛ زن مظهر جمال و مرد مظهر جلال الهی هستند؛ زن به ظرافت گل خلق شده و وظایف ظریفانه دارد، اما مرد دارای صلابت جسمی بوده و عهده‌دار کارهای سخت است. تفاوت زن و مرد صرفا در زمختی تن مرد و ظرافت بدنی و عواطف زن نهفته است. <ref>جوادی ‌آملی، زن در آينه جلال و جمال، 1388ش، ص217.</ref> تفاوت‌ آنها صنفی است مانند تفاوت اصناف ديگر که براي برقراري نظام احسن بر اساس تسخير عادلانه متقابل تمهید شده است.<ref>جوادی ‌آملی، «حل شبهات و روایات معارض در باره زن»، وب‌سایت آیت‌الله جوادی ‌آملی،</ref> از این‌رو زن انديشه‌های خود را در ظرافت عاطفه، ارائه می‌دهد؛ چنان‌كه مرد، هنر خود را در تفكّر عقلاني خويش متجلّي می‌سازد. <ref>جوادی ‌آملی، سرچشمه انديشه، 1386ش، ج5، ص302.</ref> نقش‌هایی مانند قوامیت یا سکینت در عین عمومیت آنها در هر دو جنس، در یک جنس اصالت می‌یابد. هم‌چنین تفاوت صنفی آنها موجب تفاوت در برخی احکام، حقوق و اخلاق میان دو جنس در بعد فردی، خانوادگی و اجتماعی می‌شود. <ref> فخاری و علی‌داد ‌ابهری، «منطق فهم آیت‌االله جوادی ‌آملی در تفسیرآیات زن»، 1401ش، ص106.</ref> در مناصب اجرايي هر كدام دارای وظيفه خاص هستند.<ref>جوادی ‌آملی، قرآن در قرآن، 1388ش، ص380.</ref> صلابت و قدرت فیزیکی مرد با لطافت جسمی و عاطفی زن نه‌تنها موجب برتری یکی بر دیگری نیست که مکمل همدیگر بوده <ref>جوادی ‌آملی، زن در آينه جلال و جمال، 1388ش، ص217.</ref> و برای عهده‏دار شدن هر يك به كار مناسب خود است.<ref>جوادی ‌آملی، حق و تكليف در اسلام، 1385ش، ص307-306.</ref>

تفاوت‌های اجتماعی زن و مرد

بر مبنای اندیشه آیت‌الله جوادی ‌آملی؛ زن و مرد در کسب پایگاه‌ها و ایفای نقش‌های اجتماعی از این جهت که هردو انسان هستند تفاوتی ندارند، زن می‌تواند در تمام عرصه‌هایی که مهارت‌های لازم را داشته باشد متصدی منصب اجرایی شود منتها باید بستر فرهنگی مناسب برای حضور عفیفانه او بر مبنای اصل معاشرت نیکو با زنان <ref>سوره نساء، آیه 19.</ref> در جامعه فراهم باشد. مراد از معاشرت نیکو این است که با صنف زنان نه‌تنها در محیط خانواده که در تمام مناسبات شغلی و اجتماعی مطابق عقل و شرع رفتار شده و محیط سالم برای تعالی وجودی آنها وجود داشته باشد. <ref>جوادی ‌آملی، زن در آينه جلال و جمال، 1388ش، ص395-394.</ref> در چنین بستر فرهنگی، تصدی تمام سمت‌های اجرایی برای زنان جایز است. <ref>جوادی ‌آملی، زن در آينه جلال و جمال، 1388ش، ص403.</ref> وی هرچند حفظ عفت و حجاب را از وظایف مهم اجتماعی زن و مرد می‌داند اما معتقد است؛ حجاب زن حق او و شوهرش نیست، بلکه حق‌الله بوده و تعطیل‌بردار نیست. <ref>جوادی ‌آملی، زن در آينه جلال و جمال، 1388ش، ص437.</ref> اسلام به این دلیل نسبت به حجاب زن تأکید بیشتر دارد که زن مظهرِ جمالِ حق است و حضور تجمّلي او در عرصه اجتماع، پيامدهاي زيانباري دارد و در جلوه‌نمايي زن، انسانیت او فدای جنسیتش می‌شود. <ref>جوادی ‌آملی، ادب قضا در اسلام، 1391ش، ص137.</ref> زنان عمدتا دل سالم دارند و در مواجهه با جذابیت مرد نمی‌لرزد، اما در معرض بیماری تبرج قرار دارند، مردان در معرض بیماری دل قرار داشته و با جلوه‌گری زن دل‌شان لرزیده و طمع می‌ورزند. <ref>جوادی ‌آملی، زن در آينه جلال و جمال، 1388ش، ص200.</ref>

تفاوت‌های فرهنگی زن و مرد

آیت‌الله جوادی ‌آملی در حوزه فرهنگ که عمدتا ناظر به تعلیم، تربیت و تزکیه است، تفاوت جدی میان زن و مرد قایل نیست، زنان را مانند مردان دارای توانمندی برای کسب معارف عقلی و نقلی دانسته و معتقد است؛ زن و مرد در عقل نظری تفاوتی ندارند اگر تفاوتی هم باشد در عقل عملی است. <ref>جوادی ‌آملی، زن در آينه جلال و جمال، 1388ش، ص255.</ref> زنان می‌توانند مانند مردان دشواری‌های علوم عقلی را فهم کرده و در علوم شرعی به مقام فقاهت برسند؛ <ref>جوادی ‌آملی، زن در آينه جلال و جمال، 1388ش، ص401.</ref> اما به‌دلیل ظرافت طبع زنان، آن‌ها را در حوزه عرفان که حوزه دل است تا حدی موفق‌تر از مردها می‌داند. <ref>جوادی ‌آملی، فلسفه حقوق بشر، 1386ش، ص235.</ref> بر همین مبنا؛ در امر آموزش و پرورش که بیشتر بر همدلی استوار است، نقش زنان نسبت به مردان را برجسته‌تر دانسته و اساسا رسالت اصلی زنان را در جامعه اسلامی پرورش نسل صالح می‌داند. <ref>جوادی ‌آملی، زن در آينه جلال و جمال، 1388ش، ص353.</ref> چون مرد مظهر قهر و زن مظهر مهر است، خداوند عالم را بر محور مهر اداره می‌کند، قرآن درس محبت می‌دهد و راه محبت را زن بهتر از مرد درك مي‏كند. <ref>جوادی ‌آملی، زن در آينه جلال و جمال، 1388ش، ص218.</ref> جامعه، با محبت و نرمش پيشرفت مي‏كند نه با تندي و خشونت.<ref>جوادی ‌آملی، زن در آينه جلال و جمال، 1388ش، ص 222.</ref> زن اگر در چارچوب ارزش‌های الهی عمل کند مي‏تواند پيامبر تربيت كند.<ref>جوادی ‌آملی، زن در آينه جلال و جمال، 1388ش، ص417.</ref>

تفاوت زن و مرد در حقوق و تکالیف

از منظر آیت‌الله جوادی ‌آملی؛ انسان از آن جهت كه انسان است داراي حقوق ثابتي است و جنسيت در آن هيچ دخالتي ندارد. <ref>جوادی ‌آملی، حق و تكليف در اسلام، 1385ش، ص307-306.</ref> منتها تفاوت صنفی زن و مرد موجب تفاوت در برخی از احکام، حقوق و اخلاق در بعد فردی، خانوادگی و اجتماعی میان دو جنس می‌شود.<ref>فخاری و علی‌داد ‌ابهری، «منطق فهم آیت‌االله جوادی ‌آملی در تفسیرآیات زن»، 1401ش، ص106.</ref> ایشان با تأکید بر اصالت خانواده، نقش‌های جنسیتی زنان و مردان در این نهاد را متناسب با تفاوت‌های صنفی و معطوف به تعالی وجودی آنها معنا کرده؛ خوب بودن زن و مرد را با حفظ اصالت انسانی‌شان در سیمای سمت‌های شوهری، پدری، همسری و مادری متبلور می‌داند. <ref>جوادی ‌آملی، «حل شبهات و روایات معارض در باره زن»، وب‌سایت آیت‌الله جوادی ‌آملی،</ref> از چنین منظر است که اساسا تفاوتی میان زنان و مردان دیده نمی‌شود، آنچه مورد توجه است ایفای نقش زن و مرد در مسیر تعالی خود و دیگران است، تفاوت‌های حقوقی زن و مرد از قبیل قوامیت، تمکین، <ref> جوادی ‌آملی، «حل شبهات و روایات معارض در باره زن»، وب‌سایت آیت‌الله جوادی ‌آملی،</ref> مهریه، نقفه، تفاوت در دیه، ارث و شهادت نه‌تنها ناچیز شمرده می‌شوند که با ارجاع به حفظ حرمت زن و متناسب با وظایف زن و مرد در دستگاه خلقت معنا می‌یابند. <ref>جوادی ‌آملی، «حل شبهات و روایات معارض در باره زن»، وب‌سایت آیت‌الله جوادی ‌آملی،</ref> خوب شوهرداری کردن زن ارزش عبادی یافته، اشتغال بیرونی زن و تماس با نامحرم موجب پژمردگی او تفسیر می‌شود.<ref>جوادی ‌آملی، زن در آينه جلال و جمال، 1388ش، ص417-414.</ref>

سلوک‌های متفاوت زن و مرد

آیت‌الله جوادی ‌آملی معتقد است؛ وصول به حيات طيب برای زن و مرد به‌طور مساوي میسر بوده <ref>جوادی ‌آملی، حيات حقيقي انسان در قرآن، 1385ش، ص184.</ref> و تنها شرط آن ایمان و عمل صالح است که ربطی به مؤنث و مذكر بودن بدن ندارد.<ref> جوادی ‌آملی، زن در آينه جلال و جمال، 1388ش، ص91.</ref> صفات ارزشی نیز از قبیل علم و جهل، ايمان و كفر، ذلّت و عزّت، سعادت و شقاوت، فضيلت و رذيلت، حق و باطل، صدق و كذب، تقوا و فجور، اطاعت و عصيان، انقياد و تمرّد، غيبت و عدم غيبت، امانت و خيانت، <ref>جوادی ‌آملی، زن در آينه جلال و جمال، 1388ش، ص78.</ref> خلافت الهی، <ref>جوادی ‌آملی، زن در آينه جلال و جمال، 1388ش، ص115.</ref> عدالت، صلاح، هدايت، هجرت، عبادت، ولايت و ديگر كمالات ملكوتي كه مؤمنان را به اوج عظمت می‌رساند، جنسیت‌بردار نيستند؛ <ref>جوادی ‌آملی، حيات حقيقي انسان در قرآن، 1385ش، ص183.</ref> اما بر مبنای تفاوت‌های صنفی، مسیر رسیدن زنان و مردان به سعادت، تفاوت نسبی می‌یابد؛ زنان عمدتا از مسیر عاطفه حرکت می‌کنند و مردها از راه اندیشه و قهر. <ref>جوادی ‌آملی، زن در آينه جلال و جمال، 1388ش، ص217.</ref> تفكر راه فرعي و غیر فراگیر است، اما راه دل راه اصلی است و در این راه زنان نه‌تنها همتای مردها که موفق‏تر از آنها هستند. <ref>جوادی ‌آملی، زن در آينه جلال و جمال، 1388ش، ص198.</ref> زیرا زن موجود عاطفی و دارای رقت‌ قلب بیشتر است و رقت قلب در این راه نقش مؤثرتری دارد. <ref>جوادی ‌آملی، زن در آينه جلال و جمال، 1388ش، ص204.</ref> زن موعظه‌پذيرتر است و دلي آزموده‌تر از مرد دارد. آیت‌الله جوادی ‌آملی با پیوند دادن نظام ارزشی به نقش‌های جنسیتی معتقد است؛ جهاد اکبر عنصر محوری برای تحقق ملکات اخلاقی است و سلاح مبارزه در این میدان سوز دل است. با توجه به دل آماده زنان برای انتشار محبت و عاطفه، ارزش محوری برای زن همسری و مادری است تا به پرورش انسان بپردازد. <ref>جوادی ‌آملی، فلسفه حقوق بشر، 1386ش، ص235.</ref> زنان هرچند در برخی حالات از قبیل عادت ماهیانه از عبادت محروم هستند، اما شش سال زودتر از مرد مشرف به شرف عبادت الهی می‌شوند.<ref>جوادی ‌آملی، زن در آينه جلال و جمال، 1388ش، ص381.</ref>

دلیل تفاوت‌های زن و مرد

آیت‌الله جوادی ‌آملی با استناد به آیات قرآن تفاوت‌های زن و مرد را لازمه نظام احسن می‌داند کته مبتنی بر تسخير متقابل موجودات است. <ref>جوادی ‌آملی، زن در آينه جلال و جمال، 1388ش، ص389.</ref> تفاوت در جنسیت، استعدادها، گرايش‏ها، جذب‏ها و دفع‏ها، هيچ كدام معيار فضيلت نيستند، بلكه ابزار كار برای تسخير متقابل هستند و هيچ كسي حق ندارد ديگري را تحت تسخير خود درآورد، اما خودش مسخَّر نشود، بلكه بايد تسخير متقابل و خدمت متقابل باشد تا نظام به‌صورت بهینه اداره شود. نظام آفرينش، استعدادهاي متقابل و متخالف مي‏طلبد و اين تفاوت هم براي تسخير متقابل است که هدف نهایی آن تقرب به خدا است. <ref>جوادی ‌آملی، زن در آينه جلال و جمال، 1388ش، ص391-390.</ref> به‌عنوان مثال؛ در تقابل صنف زن و مرد، مرد محکم‌کار و زن ظريف‏كار است، مرد مظهر قهر و جلال و زن مظهر محبت و جمال حق است، يكي در خشونت و دیگری در عاطفه و رقّت قلب قوي‏تر است. <ref>جوادی ‌آملی، زن در آينه جلال و جمال، 1388ش، ص217.</ref> یا قوامیت و تمکین؛ صنف مرد هرگز قیم صنف زن نیست بلکه قوامیت مربوط به موردي است كه زن در مقابل شوهر و شوهر در مقابل زن باشد. مرد نیز به‌لیل توانمندی برای تأمین معیشت دارای این مسئوليت اجرايي است، در مقابل؛ زن موظف به تمکین است و این دو حکم متقابل صرفا برای بيان وظایف متقابل زن و شوهر است.<ref>جوادی ‌آملی، زن در آينه جلال و جمال، 1388ش، ص393-391.</ref>

منابع

• قرآن
• جوادی ‌آملی، عبدالله، ادب قضا در اسلام، قم، اسراء، 1391ش.
• جوادی ‌آملی، عبدالله، قرآن در قرآن، قم، اسراء، 1388ش.
• جوادی ‌آملی، عبدالله، حق و تکلیف در اسلام، قم، اسراء، 1385ش.
• جوادی ‌آملی، عبدالله، حکمت عبادات، قم، اسراء، 1388ش.
• جوادی ‌آملی، عبدالله، «حل شبهات و روایات معارض در باره زن»، وب‌سایت آیت‌الله جوادی ‌آملی، تاریخ درج: 17 مرداد 1395ش.
• جوادی ‌آملی، عبدالله، زن در آینه جلال و جمال، محقق محمود لطیفی، قم، اسرآء، 1388ش.
• جوادی ‌آملی، عبدالله، سرچشمه اندیشه، اسرا، قم، 1386ش.
• جوادی ‌آملی، عبدالله، سروش هدايت، قم، اسراء، بی‌تا.
• جوادی ‌آملی، عبدالله، فلسفه حقوق بشر، قم، اسراء، 1386ش.
• فخاری، علیرضا و علی‌داد‌ابهری، مهسا، «منطق فهم آیت‌االله جوادی ‌آملی در تفسیر آیات زن»، در ‌پژوهشنامه‌ معارف قرآنی، سال سیزدهم، شماره 51، زمستان 1401ش.