ام ابیها

ام ابیها، لقب اعطایی پیامبر اکرم به دخترش فاطمه.

اُمّ ابیها، از القاب حضرت فاطمه است که پدرش حضرت محمد، او را با این لقب یاد کرده است. محبت و دلسوزی فراوان حضرت فاطمه و ایفای نقش مادری مهربان و دلسوز برای پدر را عامل اعطای پیامبر اکرم به دخترش فاطمه دانسته‌اند.

مفهوم‌شناسی

اُم‌ابیها، در لغت بهمعنای «مادر پدرش»، <ref>. مکارم‌شیرازی، «منظور از لقب «ام ابیها» برای حضرت فاطمه»، وب‌سایت آیین رحمت.</ref> کنیه‌ای است که رسول اکرم دخترش را بدان ستوده است. امام موسی بن جعفر نیز دخترش فاطمه معصومه را ام‌ابیها، نامیده است.<ref>. مجلسی، بحارالانوار، 1403ق، ج43، ص19.</ref>

دیدگاه اهل‌سنت

به‌کار بردن وصف «امّابیها» از سوی پیامبر اکرم دربارۀ دخترش فاطمه رااهل‌سنت نیز نقل کردهاند.<ref>. عسقلانی، الاصابة فی تمیز الصحابه، 1415ق، ج8، ص26.</ref> از نظر اهلسنت، امابیها از میان کنیه‌های فاطمه زهرا، جایگاه والای او را نزد پیامبر خدا ترسیم میکند و از اینرو فاطمه، مادر پدرش نام گرفت.<ref>. ابن‌عبدالبر، الاستیعاب فی معرفت الاصحاب، 1412ق، ج2، ص752</ref> این کنیه زیبا، نشئت گرفته از علاقه‌ فراوان فاطمه به‌ پدرش‌ است. فاطمه با وجود‌ سنِ کم‌، همانند مادرش خدیجه، برای پیامبراکرم، پناهگاه‌ و تکیه‌گاهی معنوی‌ و روحی‌ بود.<ref>. عسقلانی، الاصابة فی تمییز الصحابة، 1415ق، ص365.</ref>

حکمت اعطای لقب ام‌ابیها

ایفای نقش مادری

پیامبر اسلام رنج‌ها ‌و مشقت‌های فراوانی از جمله رحلت مادر در شش‌سالگی، آزار مشرکین به‌ویژه بعد از بعثت، جنگ‌های متعدد، سفرها و مهاجرت‌های پی‌درپی کشید، اما دخترش فاطمه، از همان خردسالی، حس دلسوزی و غم‌خواری و دلجویی از پدر را همانند مادری مهربان به پیامبر خدا، نثار می‌کرد. اگر در جنگی به پیامبر لطمه و صدمهای وارد میشد از لحاظ جسمی و روحی مرهمی بر جراحات او بود و بر آرامش و سلامت جانش اصرار داشت. پدر با دیدن این همه مهربانی از سوی یک دختر خردسال، با شادمانی او را مادر پدرش خطاب می‌کرد.<ref>. بحرانی، عوالم العلوم، 1405ق، ج6، ص37.</ref> پیامبر اکرم همان‌طور که خود را مدیون مادرش آمنه می‌دانست، مدیون دخترش فاطمه نیز می‌دانست.<ref>. مظاهری، فاطمه دختری از آسمان، 1386ش، ص28.</ref>

ابراز محبت

همانطور که معمولا پدر در ابراز محبت، دخترش را به «مادرم» و پسرش را به «پدرم» خطاب میکند، پیامبر نیز جهت اظهار علاقه به دختر‌ش، او را مادر بابا خطاب میکرد. فاطمه زهرا با پدرش رفتاری مادرگونه و از سر دلسوزی داشت و پیامبر نیز بسیار به دختر خود علاقه‌مند بود، همانند رفتار یک فرزند نسبت به مادرش. محبت و علاقه پیامبر نسبت به دخترش به‌گونهای بود که دست فاطمه را می‌بوسید و هرگاه به سفر می‌رفت آخرین کسی که با او خداحافظی می‌کرد و در بازگشت از سفر، نخستین فردی که از او دیدار می‌کرد، حضرت فاطمه بود.<ref>. شهیدی، زندگانی حضرت فاطمه، 1363ش، ص40.</ref>

موقعیتی بالاتر از همسران پیامبر

خداوند زنان پیامبر را به ‌کنیه «ام‌المؤمنین» گرامی داشت و رسول خدا، دخترش را «امابیها» خواند تا برتری او را نسبت به همسران پیامبر نشان دهد و اعلام کند که‌ای زنان پیامبر اگر شما به‌منزله مادران جامعۀ مؤمنان هستید، فاطمه به‌منزله مادر پیامبر است.<ref>. رحمانی‌همدانی، فاطمه‌الزهرا بضعه قلب المصطفی، 1413ق، ص266-267.</ref>

بنیان رسالت

بر اساس روایتی، اگر رسالت حضرت محمد به یک درخت تشبیه شود، ساقهاش علی، ریشهاش فاطمه، میوه‌اش فرزندان او و شاخ و برگش شیعیان هستند. اگر ریشه درخت نباشد، درخت خشک میشود و طراوت خود را از دست می‌دهد. بر اساس این تشبیه، اگر فاطمه نبود، درخت اسلام سرسبزی و نشاط خود را از دست می‌داد.<ref>. رحمانی‌همدانی، فاطمه‌الزهرا بضعه قلب المصطفی، 1413ق، ص204-205.</ref>

کامل‌کننده رسالت

از دیدگاه آیت‌الله بهاءالدینی، «امابیها» امّ تربیتی و از جهت وجودی، ضامن بقای نسل است. بدین شکل که مادر ایجاد کننده فرزند است و در رحم خود او را رشد و پرورش داده و باعث وجود و هویت برای او می‌شود. امامان باعث تداوم راه پیامبر اکرم می‌شوند که هدایت‌گری و تعالی بخشیدن به انسان است. امامان، ضامن بقای وجودی پیامبر هستند و از این‌رو پیامبر ادامه حیات معنوی خود را از دخترش فاطمه دانسته و او را «ام‌ابیها»؛ خواند. از این منظر، اگر فاطمه نبود مسیر هدایت دینی ناقص مانده و شریعت اسلام کامل نمی‌شد و به نتیجه نمی‌رسید.<ref>. جواهری، «نگاهی نو به معنای‌ام ابیها»، وب‌سایت پژوهشگاه فرهنگ و‌اندیشه اسلامی.</ref>

بیان عظمت

با توجّه به مقام معنوی پیامبر اسلام که آخرین، برترین و کاملترین پیامبران است و به ‏‌گواهی قرآن، از روی هواینفس سخن نگفته و حکیمانه به ارائه سخن می‌پردازد، برخی‌اندیشمندان مسلمان بر این باور هستند که پیامبر با استفاده از تعبیر امّابیها در مورد دخترش، وسعت و بزرگی فضیلتها و مکارم اخلاقیِ فاطمه را نشان دهد.<ref>. روحانی، «چرا فاطمه ام‌ابیها لقب یافت؟»، خبرگزاری شفقنا.</ref>

نفس کل

گاهی در اصطلاحات عرفانی، از واژه «اب» به‌معنای پدر و از واژه «ام» به‌معنای مادر تعبیر به عقل کُل و نفس کُل شده است تا روشن شود که همه موجودات از والدین به وجود آمده و منشا وجودی موجودات هستند.<ref>. حسن‌زاده‌ آملی، شرح فصل حکمه عصمتیه فی کلمه فاطمیه، 1379ش، ص144ش.</ref> بر این اساس علامه حسن‌زاده در غزلی چنین سروده است: <ref>. حسن‌زاده ‌آملی، دیوان اشعار، 1377ش، ص208</ref>

کیست مانند تو فرزند کریم الابوین

نفس کل مادری و عقل کل او را پدری

پانویس

منابع

ابن‌عبدالبر، یوسف، الاستیعاب فی معرفه الاصحاب، بیروت، دارالجیل، 1412ق.
بحرانی‌اصفهانی، عبدالله، عوالم العلوم، قم، مدرسه الامام المهدی، 1405ق.
جواهری، سیدمحمدحسن، «نگاهی نو به معنای‌ام ابیها»، وب‌سایت پژوهشگاه فرهنگ و‌اندیشه اسلامی، تاریخ درج مطلب: 5 دی 1401ش.
حسن‌زاده ‌آملی، حسن، دیوان اشعار، تهران، رجاء، 1377ش.
حسن‌زاده‌ آملی، حسن، شرح فصل حکمه عصمتیه فی کلمه فاطمیه، قم، طوبی، 1379ش.
رحمانی‌همدانی، احمد، «فاطمه‌الزهرا بضعه قلب مصطفی»، 1413ق.
روحانی، سید محمدصادق، «چرا فاطمه ام‌ابیها لقب یافت؟»، وب‌سایت شفقنا، تاریخ درج مطلب: 2 دی 1401ش.
شهیدی، جعفر، زندگانی حضرت فاطمه، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1363ش.
عسقلانی، احمد، الاصابه فی تمییز الصحابه، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1415ق.
مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ‌بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1403ق.
مظاهری، حسین، فاطمه دختری از آسمان، اصفهان، شهید فهمیده، 1386ش.
مکارم‌شیرازی، «منظور از لقب «ام ابیها» برای حضرت فاطمه»، وب‌سایت آیین رحمت، تاریخ بازدید: 2 تیر 1403ش.