بلوغ دختران

بلوغ دختران؛ آغاز تکالیف دختران در برابر خداوند.

بلوغ دختران، مرحله‌ای از رشد دختران است که مکلف به انجام واجبات و ترک محرمات می‌شوند. احتلام، روییدن مو بر روی عورت، حامله شدن، دیدن خون حیض و رسیدن به سن تکلیف، پنج نشانۀ بلوغ دختران است. فقیهان، نُه‌سالگی را سن بلوغ دختران دانسته‌اند و آن را اجماعی می‌دانند. اما برخی، بلوغ دختران را در سیزده‌سالگی دانسته‌اند. عده‌ای، حیض را ملاک اصلی بلوغ می‌دانند و سن را ملاک اصلی برنمی‌شمارند. برخی نیز معتقدند سن بلوغ درباره تکالیف مختلف، متفاوت است و سیزده سالگی را برای روزه، ده‌سالگی را برای وصیت و امثال آن، و نه‌‌سالگی را برای اجرای حدود معتبر می‌دانند.

مفهوم‌شناسی

بلوغ، در لغت به‌معنای رسیدن است <ref>صادقی تهرانی، فقه گویا، 1383ش، ص51؛ سروش محلاتی، بلوغ دینی دختران، 1401ش، ص17.</ref> و در اصطلاح، مرحله‌ای از رشد انسان است که از کودکی (صَباوت) خارج ‌شده<ref>موسسة دایرة المعارف الفقه الإسلامی،‌ موسوعة الفقه الاسلامی،‌ ۲۰۱۱م، ج۲۱، ص۱۸۰.</ref> و مُلزَم به انجام واجبات و ترک محرمات می‌شود. <ref>احمری، «علائم بلوغ و رشد در فقه اسلام»، 1384ش، ص۱۳۹.</ref> و یا از مرحلۀ فریب خوردن (صَبوَه)، فاصله گرفته و به رشد عقلی می‌رسد. <ref>سروش محلاتی، بلوغ دینی دختران، 1401ش، ص96-97.</ref>

بلوغ دختران در قرآن

در قرآن، سن خاصی به‌عنوان نشانۀ بلوغ بیان نشده است، <ref>فاضل میبدی، «بلوغ از دیدگاه فقهی و کارشناسی»، وب‌سایت مجمع مدرسین و محققین حوزه علمیه قم.</ref> اما از تعابیر «رشد»، «بلوغ النکاح»<ref>سوره نساء، آیه6.</ref>، «بلوغ الحُلُم»<ref>سوره نور، آیه58 و 59.</ref> و «بلوغ الأشُدّ» <ref>سوره أنعام، آیه152؛ سوره حج، آیه5؛ سوره غافر، آیه67؛ سوره أحقاف، آیه15؛ سوره یوسف، آیه22؛ سوره قصص، آیه14.</ref>استفاده شده است، که به دادن مال یتیم، به او و اجازه گرفتن کودکان، هنگام ورود به اتاق پدر و مادر، اشاره دارد. با این حال، مفسران از اشاره‌های قرآن به رشد و جنب‌شدن، سن دقیقی برای بلوغ به‌دست نیاورده‌اند. <ref>جناتی، «بلوغ از دیدگاه فقه اجتهادی»، 1374ش، ص۴۲؛ سروش محلاتی، بلوغ دینی دختران، 1401ش، ص18 و 28 و 36.</ref>

نشانه‌های بلوغ دختران

در فقه اسلامی، پنج نشانه‌ برای بلوغ دختران بیان شده است: احتلام؛ خروج منی از زن، <ref>محقق حلی، مختصر النافع، ۱۴۱۸ق،‌ ج۱، ص۱۴۰؛ سروش محلاتی، بلوغ دینی دختران، 1401ش، ص19.</ref> روییدن مو بر روی عورت،<ref>سبحانی، البلوغ، قم، 1376ش، ص۱۷.</ref> حامله شدن،<ref>طوسی، المبسوط، ۱۳۸۷ق، ج۲، ص۲۸۲.</ref> قاعدگی و دیدن خون حیض <ref>جناتی، «بلوغ از دیدگاه فقه اجتهادی»، 1374ش، ص۴۲.</ref> و سن. در روایات، از سنین ۷، ۹، ۱۰، ۱۳ و ۱۴ سالگی به‌عنوان ملاک بلوغ دختران، یاد شده است.<ref>نورمفیدی، بلوغ دختران، ۱۳۸۲ش، ص۱۵۴.</ref> شافعی و احمد بن حنبل نیز پنج نشانه برای بلوغ دختران ذکر کرده‌اند: احتلام، روییدن موی خشن بر روی عورت، حیض،‌ بارداری و اگر هیچ یک از این نشانه‌ها نبود، دختران مثل پسران، با اتمام پانزده‌سال قمری بالغ می‌شوند.<ref>طوسی، الخلاف، 1407ق، ج3، ص382-383؛ حِلّی، تذکرة الفقهاء، 1414ق، ج14، ص197؛ المنهاجی أسیوطی، جواهر العقود، ۱۹۹۶م، ج۱، ص۱۳۳؛ مهریزی، «بلوغ دختران»، 1372ش، ص285؛ سروش محلاتی، بلوغ دینی دختران، 1401ش، ص150-151؛.جزایری، الفقه علی المذاهب الأربعة، ج2، بی‌تا، ص35.</ref>

سن بلوغ در دختران

بسیاری از فقها سن را از نشانه‌های اصلی بلوغ و ملاک آن را، سال قمری دانسته‌اند. <ref>موسسة دایرة معارف الفقه الإسلامی،‌ موسوعة الفقه الاسلامی،‌ ۲۰۱۱م، ج۲۱، ص۲۱۰.</ref> ولی برخی محققان، ملاک‌بودن سن را در بلوغ، زیر سؤال برده‌اند، <ref>مرعشی،‌ «تحقیقی درباره سن بلوغ»، 1371ش، ص۶۷.</ref> زیرا در قرآن، رشد عقلی، آمادگی ازدواج و قوت جسمی،<ref>فیض کاشانی، الوافی، 1406ق، ج15، ص301؛ سروش محلاتی، بلوغ دینی دختران، 1401ش، ص107.</ref> بدون تفکیک بین پسر و دختر، در بلوغ، مطرح شده است.<ref>سروش محلاتی، بلوغ دینی دختران، 1401ش، ص34، 46، 88 و 89.</ref> تا پیش از شیخ طوسی، فقیهانی همچون شیخ مفید در «مُقنِعة» و «أحکام النساء»، سیدمرتضی و ابوالصلاح حلبی، ملاک بلوغ دختران را 9سالگی او نمی‌دانستند. <ref>سروش محلاتی، بلوغ دینی دختران، 1401ش، ص161.</ref>

فقهای شیعه در مورد سن بلوغ، نظرات مختلفی دارند: 9سالگی؛ برخی فقیهان شیعه، روایات 9سالگی را مشهور <ref>نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق، ج۲۶، ص۳۸.</ref> و بعضی، بدون مخالف<ref>ابن‌ادریس حلّی، السرائر، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۳۶۷.</ref> دانسته‌اند. روایات بسیاری (26 روایت<ref>آل‌راضی، «سن البلوغ في المرأة‌»، 1417ق، ص93؛ سبحانی، البلوغ، 1376ش، ص68-69؛ سروش محلاتی، بلوغ دینی دختران، 1401ش، ص136.</ref> )، بلوغ دختر را نه‌سالگی ذکر کرده‌اند،<ref>آل‌راضی، «سن البلوغ في المرأة‌»، 1417ق، ص۸۵ – ۹۳؛ سروش محلاتی، بلوغ دینی دخترا، 1401ش، ص95.</ref> از جمله، در روایاتی از امام باقر و امام صادق، دختر پس از 9سالگی حکم یتیم ندارد و می‌تواند ازدواج کند و حدود الهی دربارۀ او اجرا می‌شود. <ref>کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۵، ص۴۶۳ و ج۷، ص۱۹۸؛ صدوق، الخصال، ۱۳۶۲ش، ج۲، ص۴۲۱؛ سروش محلاتی، بلوغ دینی دختران، 1401ش، ص93-94 و 106.</ref> البته اگر توانایی انجام برخی تکالیف، نظیر روزه را نداشته باشد، بر او واجب نیست. <ref>نجفی (کاشف الغطاء)، أنوار الفقاهة (کتاب الصیام)، ۱۴۲۲ق، ص۴۴؛ صادقی تهرانی، فقه گویا، 1382ش، ص52.</ref> به اعتقاد برخی فقیهان، سند روایات بلوغ در 9سالگی دارای اشکال بوده و این روایات بر خلاف قاعدۀ سهولت در دین، بار سنگین تکالیف و احکام و اجرای حدود کامل را بر دوش دختران 9ساله قرار داده است، در حالی که آن دختران، ضعیف، ناتوان و فاقد رشد بدنی و قابلیت ازدواج هستند. <ref>صانعی، بلوغ دختران (فقه و زندگی۷)، ۱۳۸۵ش، ص۲۱ -۲۲ و 35.</ref> برخی نیز، این روایات را در تعارض با دیگر روایات دانسته و در نتیجه، حمل بر استحباب کرده‌اند. <ref>قندهاری، الفقه و مسائل طبیة، ۱۴۲۴ق، ج۱، ص۲۰۴.</ref> بعضی نیز این روایات را مربوط به محیط خاصی دانسته‌اند که در آن‌ها بلوغ زودرس بوده و دختران در آن سن، حق ازدواج داشته‌اند.<ref>فاضل میبدی، «بلوغ از دیدگاه فقهی و کارشناسی»، وب‌سایت مجمع مدرسین و محققین حوزه علمیه قم.</ref>

ده‌سالگی؛ شیخ طوسی و ابن‌حمزه، قایل به این مبنا بوده‌اند. <ref>طوسی، المبسوط، ۱۳۸۷ق، ج۱، ص۲۶۶؛ ابن‌حمزه طوسی، الوسیلة إلی نیل الفضیلة،‌ ۱۴۰۸ق، ص۱۳۷.</ref> سیزده‌سالگی؛ برخی فقیهان، با اشاره به آیات قرآن و قواعدی مانند قاعدۀ رفعِ قلم، به روایت عمار ساباطی از امام صادق، <ref>طوسی، تهذیب الأحکام، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۳۸۱.</ref> استناد کرده‌اند که سن بلوغ دختران را سیزده‌سالگی ‌دانسته‌ و معتقد است نماز و تکلیف در این سن بر او واجب می‌شود، مگر اینکه قبل از آن، حیض ببیند <ref>صانعی، بلوغ دختران (فقه و زندگی ۷)، ۱۳۸۵ش، فصل دوم؛ «تغییر فتوای یکی از مراجع تقلید درباره سن تکلیف دختران»، خبرگزاری رسمی حوزه.</ref> یا سایر علایم بلوغ در آنها پیدا شود. <ref>«تغییر فتوای یکی از مراجع تقلید درباره سن تکلیف دختران»، خبرگزاری رسمی حوزه.</ref>

قول به تفصیل؛ فیض کاشانی معتقد است که سن بلوغ نسبت به تکالیف مختلف، متفاوت است. <ref>سروش محلاتی، بلوغ دینی دختران، 1401ش، ص11.</ref> او برای روزه، سیزده‌سالگی را معتبر می‌داند، <ref>فیض کاشانی، مفاتیح الشرائع، 1401ق، ج۱، ص۱۴؛ فیض کاشانی، معتصم الشیعة فی أحکام الشریعة، 1429ق، ج1، ص63.</ref>مگر آن‌که قبل از آن حیض دیده باشد. وصیت و امثال آن‌ را در ده‌سالگی، و حدود را زمانی که دختر 9سالگی را تمام کرده باشد، معتبر می‌داند. صادقی تهرانی نیز، نماز و مانند آن، از تکالیف عقلانی را از آغاز ده‌سالگی و روزه‌داری را از سیزده‌سالگی در دختران معتبر می‌داند.<ref>صادقی تهرانی، فقه گویا، 1383ش، ص52.</ref>

برخی محققان معتقدند، سن، نشانۀ شرعی بر بلوغ دختران نیست، بلکه معیار در بلوغ آنان، قاعدگی است، زیرا اگر 9سالگی را معیار بلوغ بدانیم، نمی‌تواند مبنای تمام تکالیف باشد، زیرا در این صورت، با ادلۀ دیگرِ بلوغ در سیزده‌سالگی معارضه خواهد داشت.<ref>مهریزی، «بلوغ دختران»، 1372ش، ص۲۸۷؛ مهریزی، شخصیت و حقوق زن در اسلام، 1390ش، ص431.</ref> سروش محلاتی نیز معتقد است حتی در صورت تعارض روایات و مراجعه به ترجیح، چه از باب موافقت با آیات قرآن، و چه از باب مخالفت با عامّه، ترجیح با 13سالگی است. <ref>سروش محلاتی، بلوغ دینی دختران، 1401ش، ص154.</ref> جناتی پس از بررسی احادیث، این‌گونه نتیجه می‌گیرد که سن، به‌عنوان امر کلی، نشانۀ بلوغ دختران قرار داده نشده و ذکر سنین مختلف در روایات، به‌دلیل اختلاف محیط زندگی، اوضاع جغرافیایی، عوامل ژنتیکی و فیزیکی و نوع تغذیه آنها است. <ref>جناتی، «بلوغ از دیدگاه فقه اجتهادی»، 1374ش، ص۴۲.</ref>

حیض، ملاک اصلی بلوغ

فقها، حیض را از نشانه‌های بلوغ دانسته‌اند، یعنی دختر زمانی که به سن قاعدگی برسد، باید نماز بخواند، روزه بگیرد و سر خود را بپوشاند. <ref>کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۵، ص۵۳۳؛ طوسی، تهذیب الأحکام، ۱۴۰۷ق، ج۴، ص۲۸۱.</ref> شهید ثانی حیض را تنها در مواردی که سن مشخص نباشد، نشانۀ بلوغ می‌داند. <ref>شهید ثانی، مسالک الأفهام، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۵۷.</ref> شیخ انصاری نیز معتقد است، حیض دلیلی مستقل بر بلوغ نیست، بلکه تنها می‌تواند کاشف از سن باشد و نشانۀ بلوغ، تنها، سنّ است. <ref>شیخ انصاری، کتاب الطهارة، ۱۴۱۵ق، ج۳، ص۱۳۶-۱۳۷.</ref> اما شیخ صدوق در «المُقنِع» و «مَن لایحضُرُه الفقیه» معتقد است، بلوغ زن، به قاعدگی است. <ref>صدوق، من لایحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۱۲۲؛ سروش محلاتی، بلوغ دینی دختران، 1401ش، ص11، 159-160.</ref> بنابراین، ملاک بلوغ، حیض است و سن، ملاک مستقل به‌شمار نمی‌رود.<ref>سروش محلاتی، بلوغ دینی دختران، 1401ش، ص169.</ref>

محمدهادی معرفت از روایت امام صادق که بلوغ دختر در نه‌سالگی را متوقف بر دیدن حیض کرده است،‌<ref>کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۷، ص۶۹.</ref> نتیجه می‌گیرد که دختران آن زمان در نه‌سالگی حیض می‌دیدند و این روایت، بر تمام روایات نه‌سالگی حاکم است و آن‌ها را تفسیر می‌کند. <ref>معرفت، بلوغ دختران، ۱۳۷۸ش، ص۱۷۳.</ref> محمدآصف محسنی قندهاری، بلوغ دختران را به دیدن خون حیض و یا استعداد برای ازدواج دانسته است که این نشانه‌ها، تا زمان رسیدن به سیزده‌سالگی معتبر است. <ref>قندهاری، الفقه و مسائل طبیة، ۱۴۲۴ق، ج۱، ص۲۰۵.</ref> جناتی معتقد است حیض در دختران به‌منزله منی در پسران است و معیار بلوغ دختران، عادت ماهانه است، نه رسیدن به 9سالگی.<ref>جناتی، «بلوغ از دیدگاه فقه اجتهادی»، 1374ش، ص۴۲؛ مهریزی، شخصیت و حقوق زن در اسلام، 1390ش، ص431.</ref> سروش محلاتی نیز معتقد است، قرآن، حیض، احتلام و نکاح را ملاک بلوغ دختران می‌داند، که با 9سالگی محقق نمی‌شود، اما با 13سالگی منطبق است. <ref>سروش محلاتی، بلوغ دینی دختران، 1401ش، ص115 و 117.</ref>

منابع

• قرآن
• آل‌راضی، محمدهادی، «سن البلوغ في المرأة‌»، مجلة فقه أهل‌البیت، شماره۳، 1417ق.
• ابن‌ادریس حلی، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، محقق و مصحح: حسن بن احمد موسوی، قم، اسلامی، ۱۴۱۰ق.
• ابن‌حمزه طوسی، محمد بن علی، الوسیلة إلی نیل الفضیلة‌، محقق و مصحح، محمد حسون‌، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، ۱۴۰۸ق.
• احمری، حسین، «علائم بلوغ و رشد در فقه اسلام»، فقه و تاریخ تمدن ملل اسلامی، شماره ۷-۸، بهار و تابستان ۱۳۸۵ش.
• المنهاجی الأسیوطی، شمس‌الدین، جواهر العقود، محقق: عبدالحمید مسعد، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۹۹۶م.
• «تغییر فتوای یکی از مراجع تقلید درباره سن تکلیف دختران»، خبرگزاری رسمی حوزه، تاریخ درج مطلب: ۳۰ اردیبهشت ۱۴۰۰ش.
• جزایری، عبدالرحمان، الفقه علی المذاهب الأربعة، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، بی‌تا.
• جناتی، محمدابراهیم، «بلوغ از دیدگاه فقه اجتهادی»، مجله کیهان اندیشه، شماره ۶۱، مرداد و شهریور۱۳۷۴ش.
• حِلّی، جمال‌الدین، تذکرة الفقهاء، قم، آل‌البیت لإحیاء التراث، 1414ق.
• سبحانی، جعفر، البلوغ حقیقته، علامته و أحکامه‌، قم، مؤسسۀ امام صادق، 1376ش.
• سروش محلاتی، محمد، بلوغ دینی دختران، تهران، میراث اهل قلم، 1401ش.
• شهید ثانی، زین‌الدین بن علی، مسالک الأفهام إلی تنقیح شرائع الإسلام، قم، مؤسسة المعارف الإسلامیة، ۱۴۱۳ق.
• شیخ انصاری، کتاب الطهاره، قم، کنگره شیخ اعظم انصاری‌، ۱۴۱۵ق.
• صادقی تهرانی، محمد، فقه گویا یا فقه سنتی و فقه پویا، تهران، امید فردا، 1383ش.
• صانعی، یوسف، بلوغ دختران (فقه و زندگی ۷)، قم، میثم تمار، ۱۳۸۵ش.
• صدوق، الخصال، محقق و مصحح: علی‌اکبر غفاری، قم، اسلامی، ۱۳۶۲ش.
• صدوق، من لایحضره الفقیه، محقق و مصحح: علی‌اکبر غفاری، قم، اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۱۳ق.
• طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الأحکام، محقق: حسن موسوی خرسان، تهران، دارالکتب الإسلامیة، ۱۴۰۷ق.
• طوسی، محمد بن حسن، الخلاف، قم، اسلامی، 1407ق.