حیا
حیا: شرم از انجام عمل ناشایست در حضور دیگری.
خجلشدن انسان از ظهور زشتیهای خود، ریشه در سرشت انسان دارد و احساسی همگانی است که حفظ و عدم حفظ آن آثار روانی و اجتماعی بسیاری را بهدنبال دارد. این احساس در زنان بهدلیل خلقت ویژه آنها بیشتر از مردان است.
مفهومشناسی
واژه عربی «حیاء» بهمعنای خودداری از زشتیها<ref>. اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، ذیل واژه حیی. طریحی النجفی، مجمع البحرین، ذیل واژه ح ی ی.</ref> در زبان فارسی با واژگان شرم و آزرم یاد میشود. حیا در اصطلاح علم اخلاق، ملکهای نفسانی است که موجب انقباض نفس از فعل قبیح و انزجار از کار خلاف ادب، به جهت ترس از سرزنش مردم، میشود.<ref>. پسندیده و عبدی، بررسی و تحلیل روایات مکارم الاخلاق، 1394ش، ص142.</ref> حیا در فهم عمومی، حالت خجالتی است که هنگام آشکار شدن نقص یا عیب نزد مردم، ظاهر میشود.<ref>. مصباح یزدی، پندهای امام صادق برای رهجویان صادق، 1392ش، ص293.</ref>
خاستگاه
دوستداشتن خود از منظر علم اخلاق، یکی از امیال انسان است که امیال دیگری مثل کمالخواهی، به آن بازمیگردد. کمالخواهی به صورتهای مختلفی چون میل به احترام و حفظ حرمت در رفتارهای انسان قابل مشاهده است.<ref>. مصباح یزدی، اخلاق در قرآن، 1394ش، ج2، ص58-46.</ref> تمایل انسان به پوشاندن عیوب خود از دیگران، ریشه در حفظ حرمت خویش دارد و از ظهور عیوبی که موجب خجالتزدگی او در برابر دیگران میشود، خودداری میکند.<ref>. مصباح یزدی، پندهای امام صادق برای رهجویان صادق، 1392ش، ص293.</ref> بر اساس آموزههای اسلام، حیاء بهصورت فطری در زن و مرد وجود دارد؛ اما این ویژگی در جنس زنان قویتر از مردان است.<ref>. فتال نیشابوری، روضۀ الواعظین، بیتا، ج2، ص460.</ref> خداوند نحوه بروز یا ارضاء میل به کمال را درون زنان متفاوت از مردان خلق کرده و تصاحب دلها به زنان تعلق گرفته است و زنها در کشمکش قدرت از ابزار خودنمایی و جلوهگری بهره میگیرند.<ref>. مطهری، مسئله حجاب، 1390ش، ص81.</ref> یکی از مشغلههای دائم هر زن این است که خود را بیاراید و زیبایی خود را به دیگران خصوصاً مردان نشان دهد تا در دام عشق او گرفتار شوند.<ref>. پوراصغر، «جایگاه حیاء در فعالیت اجتماعی زنان از منظراندیشه اسلامی»، 1400ش، ص126.</ref> ابزار زنانۀ دیگر، سختی دسترسی به آنها است و از این طریق، مقام و موقعیت خود را بالا میبرند.<ref>. مطهری، مسئله حجاب، 1390ش، ص64.</ref> در این چارچوب، حیای زنانه قویتر از حیا در مردان است. دین اسلام نیز بر اساس این ویژگی سرشتی، انتظارات و نقشهای جنسیتی زنان را تعریف میکند و از این طریق، کرامت زنان را تضمین کرده و به آنها جایگاه والایی داده است.<ref>. خمینی، صحیفه امام، 1368ش، ص299-301.</ref>
حیا در دوران بلوغ
از نگاه روانشناسی، تطورات جسمی دوران بلوغ، عامل درونی حیا را به نمایش میگذارد. در این زمینه بین پسران و دختران تفاوت بسیاری است، از جمله اینکه دختر در سن بلوغ متانت بیشتری دارد و درنهایت رشد و وقار زندگی میکند؛ درحالیکه مدت زیادی نیاز است تا پسرها به این مرحله برسند. دختران در این سن، نوعی از شرم و تامل در حرکات و رفتارها را تجربه میکنند و به تنهایی و انفراد میل بیشتری دارند.<ref>. احمدی و دیگران، «تحلیل آثار عفت و حیاء بر رفتار و شخصیت اجتماعی با تاکید بر مستندات قرآنی و روایی»، 1401ش، ص100.</ref>
عوامل مؤثر بر حیاء
- احساس وجود ناظر: توجه انسان به حضور خویش، دیگران، خداوند و ملائکه، هنگام ارتکاب هر عمل، عامل پرهیز از گناه و شرم از انجام آن است.<ref>. پسندیده، غنچههای شرم، نگاهی نو به مفهوم حیاء، 1392ش، ص13.</ref>
- تنهایی و خلوت: انسانِ تنها، به انجام رفتارهای زشت نزدیکتر است و شیطان نیز چنین شخصی را بیشتر وسوسه خواهد کرد.<ref>. پسندیده، غنچههای شرم، نگاهی نو به مفهوم حیاء، 1392ش، ص24.</ref> امروزه تبدیل خانوادههای گسترده به هستهای، گسترش حوزه خصوصی افراد در دو بعد فیزیکی و روانی و نیز دسترسی آسان به اینترنت، در ایجاد و تشدید موقعیت تنهایی و خلوت مؤثر هستند.<ref>. قاسمی، «نقش خانواده در بازتولید فرهنگ حیاء»، 1388ش.</ref>
- گمنامی: انسان در موقعیت ناشناسبودن از انجام رفتارهای زشت پرهیزی ندارد. از جمله عوامل مؤثر در شکلگیری چنین احساسی، مهاجرت است که موجب تضعیف تعهد اجتماعی میشود.<ref>. قاسمی، «نقش خانواده در بازتولید فرهنگ حیاء»، 1388ش.</ref>
آثار حیا
آثار روانی
- کرامت نفس: با وجود حیا، رفتار زشت بهدلیل خدشهدار شدن شخصیت، ترک میشود. حیاء ریشه در آزادگی انسان دارد و موجب ازدیاد کرامت نفس خواهد شد.<ref>. بانکی پور فرد، حیاء، 1389ش، ص41.</ref>
- امنیت روانی: حیاء بهعنوان تنظیمگر درونی، مانع از جلوهگری نامشروع زنان است و آرامش آنها را حفظ میکند.<ref>. مطهری، مسئله حجاب، 1390ش، ص77. رجبی، «حیاء و خودآرایی و نقش آنها در سلامت روانی زن»، وبسایت معرفت.</ref>
آثار اجتماعی
- کاهش آسیبهای اجتماعی: شناخت افراد از یکدیگر عامل مؤثری در پرهیز از زشتیها است.<ref>. پسندیده، غنچههای شرم، نگاهی نو به مفهوم حیاء، 1392ش، ص29.</ref>
- خوشنامی: افراد با حیاء از مشهور شدن به عیب و نقص پرهیز میکنند.<ref>. بانکیپور فرد، حیاء، 1389ش، ص40.</ref>
- گسترش عفت و پاکدامنی: استمرار حیاء عامل مؤثری در جلوگیری از گرایشهای حرام بهویژه در زمینههای جنسی است.<ref>. احمدی و دیگران، «تحلیل آثار عفت و حیاء بر رفتار و شخصیت اجتماعی با تاکید بر مستندات قرآنی و روایی»، 1401ش، ص97.</ref>
- ظاهر شدن نیکیها: ترس از سرزنش و ملامت دیگران انگیزهای برای انجام اعمال نیک است.<ref>. احمدی و دیگران، «تحلیل آثار عفت و حیاء بر رفتار و شخصیت اجتماعی با تاکید بر مستندات قرآنی و روایی»، 1401ش، ص98.</ref>
- تحکیم خانواده: در روایات، بیحیایی زمینهساز خیانت دانسته شده که عامل سستی بنیاد خانواده است.<ref>. حسینزاده، «نقش عفت و حیاء در رضایتمندی زن و شوهر»، 1389ش، ص122.</ref>
راهکارهای تقویت حیا
در خانواده
- توجه به تمایلات جنسی همسر: ارضا نیاز جنسی همسر در خانواده، عامل حفظ و ارتقای حیای زوجین است و عدم ارضای آن در خانواده موجب تقاضای آن در بیرون از خانواده خواهد شد.<ref>. جوکار، «الگوی تقویت حیاء در سبک زندگی اسلامی»، 1392ش، ص76.</ref>
- رعایت حدود شرعی روابط با نامحرم؛ <ref>. جوکار، «الگوی تقویت حیاء در سبک زندگی اسلامی»، 1392ش، ص77.</ref>
- پاکیزگی و آراستگی ظاهر زوجین؛ <ref>. حسینزاده، «نقش عفت و حیاء در رضایتمندی زن و شوهر»، 1389ش، ص124.</ref>
- پرهیز از بیان اوصاف زنی نزد شوهر و یا مرد دیگری که سبب فریفتگی شود؛ <ref>. جوکار، «الگوی تقویت حیاء در سبک زندگی اسلامی»، 1392ش، ص83.</ref>
- مراقبتهای جنسی دربارۀ فرزندان که شامل موارد زیر است:
- پرهیز از رابطه جنسی والدین در حضور فرزندان حتی در زمان شیرخوارگی؛
- پیشگیری از رفتارهای تحریککننده جنسی در خانواده نظیر لمساندام تناسلی؛
- جداسازی بستر خواب فرزندان در سن مناسب؛
- اجازه گرفتن از والدین برای ورود به اتاق آنها؛ <ref>. قاسمی، «نقش خانواده در بازتولید فرهنگ حیاء»، 1388ش.</ref>
- پوشش نامناسب مادر و پدر در برابر کودکان برای پرهیز از برانگیختگی حس جنسی کودکان؛
- رعایت حدود برادری و خواهری بهخصوص با ورود به سن بلوغ؛ <ref>. جوکار، «الگوی تقویت حیاء در سبک زندگی اسلامی»، 1392ش، ص78.</ref>
- فراهمکردن زمینه ازدواج بهنگام فرزندان.<ref>. جوکار، «الگوی تقویت حیاء در سبک زندگی اسلامی»، 1392ش، ص79.</ref>
در اجتماع
- رعایت پوشش مناسب برای زنان و مردان؛ <ref>. جوکار، «الگوی تقویت حیاء در سبک زندگی اسلامی»، 1392ش، ص79.</ref>
- پرهیز از نگاههای هوسآلود؛ <ref>. جوکار، «الگوی تقویت حیاء در سبک زندگی اسلامی»، 1392ش، ص80.</ref>
- پرهیز از خودآرایی و تبرج؛ <ref>. جوکار، «الگوی تقویت حیاء در سبک زندگی اسلامی»، 1392ش، ص81.</ref>
- پرهیز از هرگونه رفتار و حرکتی که موجب آشکار شدن زینتهای طبیعی و ظاهری در برابر نامحرم شود؛ <ref>. جوکار، «الگوی تقویت حیاء در سبک زندگی اسلامی»، 1392ش، ص82.</ref>
- پرهیز از اختلاط با نامحرمان و محدود کردن روابط زن و مرد نامحرم به میزان ضرورت؛ <ref>. قاسمی، «نقش خانواده در بازتولید فرهنگ حیاء»، 1388ش.</ref>
- تقویت جایگاه نظارت فرد بر خود و نظارت خدا بر فرد.<ref>. قاسمی، «نقش خانواده در بازتولید فرهنگ حیاء»، 1388ش</ref>
پانویس
منابع
- قرآن.
- احمدی، خدیجه و دیگران، «تحلیل آثار عفت و حیاء بر رفتار و شخصیت اجتماعی با تاکید بر مستندات قرآنی و روایی»، مجله پژوهش و مطالعات علوم اسلامی، شماره 34، اردیبهشت 1401ش.
- بانکیپور فرد، امیرحسین، حیاء، اصفهان، حدیث راه عشق، 1389ش.
- پسندیده، عباس و عبدی، حمزه، بررسی و تحلیل روایات مکارم الاخلاق، قم، دارالحدیث، 1394ش.
- پسندیده، عباس، غنچههای شرم: نگاهی نو به مفهوم حیاء، قم، موسسه علمی فرهنگی دارالحدیث، 1392ش.
- پوراصغر، مرضیه، «جایگاه حیاء در فعالیت اجتماعی زنان از منظراندیشه اسلامی»، نشریه مطالعات تربیتی و روانشناختی خانواده، شماره 5، پاییز و زمستان 1400ش.
- جوکار، محبوبه، «الگوی تقویت حیاء در سبک زندگی اسلامی»، نشریه معرفت، شماره 186، 1392ش.
- حسینزاده، علی، «نقش عفت و حیاء در رضایتمندی زن و شوهر»، نشریه معرفت اخلاقی، شماره 2، 1389ش.
- خمینی، روحالله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1368ش.
- راغب اصفهانی، ابوالقاسم حسین، المفردات فی غریب القرآن، تهران، الکتاب، چاپ دوم، 1404ق.
- رجبی، عباس، «حیاء و خودآرایی و نقش آنها در سلامت روانی زن»، نشریه معرفت، شماره 87، 1383ش.
- شریف الرضی، نهجالبلاغه، قم، موسسه دارالهجره، بیتا.
- طریحی النجفی، فخرالدین، مجمع البحرین، محقق احمد الحسینی، تهران، مرتضوی، 1362ش.
- فتال نیشابوری، محمد بن احمد، روضۀالواعظین، بیجا، بینا، بیتا.
- قاسمی،هاجرالسادات، «نقش خانواده در بازتولید فرهنگ حیاء»، مجله حوراء، شماره 35، 1388ش.
- مصباح یزدی، محمدتقی، اخلاق در قرآن، تحقیق محمدحسین اسکندری، قم، موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، 1391ش.
- مصباح یزدی، محمدتقی، پندهای امام صادق برای رهجویان صادق، تدوین محمدمهدی نادری قمی، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، قم، 1391ش.
- مطهری، مرتضی، مسئله حجاب، قم، صدرا، 1390ش.