حضرت مریم

حضرت مریم؛ مادر حضرت عیسی (ع)؛ و یکی از چهار بانوی برجسته دو عالم در منابع دینی.

حضرت مریم، تنها زنی است که در قرآن به‌نام او ذکر شده است در حالی که از دیگر زنان، فقط با نسبت‌دادن به همسران‌شان و بدون ذکر نام‌شان بیان شده است. بانویی که یک سوره قرآن به‌نام او در مورد زوایای شخصیت و اوصاف او نازل شده است. بانوی مومنی که در طریق بندگی و طاعت، درجات عالی کمالی را کسب نموده. و از دامن پاکش پیامبری به‌نام عیسی متولد و پرورش یافته است. خداوند متعال مریم را، به‌عنوان اسوه‌ای برای بشر معرفی کرده است که از لحاظ عفت و پاکدامنی بی‌نظیر و در تصدیق کلمات پروردگار و کتاب‌هایش همت می‌گماشت. در مورد تکوین و تولد و شخصیت والای حضرت مریم، به‌طور تفصیلی در دو سوره آل‌عمرال و مریم و در دیگر سوره‌ها، جزییاتی اشاره شده است. برخی پژوهشگران، تعداد آیات مربوط به حضرت مریم را حدود 36 آیه ذکر کرده‌اند. شهید مطهری در کتاب نظام حقوق زن دراسلام در توصیف قرآن از مریم می‌گوید: حضرت مریم به مرتبه‌ای رسیده بود که در محراب عبادت، همواره فرشتگان با او سخن و گفت و شنود می‌کردند. از عالم بالا برایش رزق و روزی می‌رسید. جایگاهش از لحاظ مقامات معنوی آنقدر بالا گرفته بود که پیامبر زمانش نیز در حیرت فرو رفته بود. چه بسا از مقام پیامبر عصر خود پیشی گرفته بود و همین امر، شگفتی بیشتر زکریای نبی را در مورد مریم برانگیخته بود.

مفهوم‌شناسی مریم

واژه مریم در منابع لغوی با توجه به بررسی‌های صورت گرفته واژۀ‌ای عجمی و سامی است. برخی لغت شناسان معاصر واژه مریم را سریانی و یونانی و به معنای بلندمرتبه ذکر کرده‌اند. <ref>بستانی، «محیط المحیط»، ص 848، 1993م</ref>، <ref>مصطفوی، «التحقیق»، ص 87-91، 1375ش</ref> اما برخی از مفسران مسلمان، معتقدند که وجه‌تسمیه مریم به معنای عابده و خادمه است.<ref>فخر رازی، «تفسیر کبیر مفاتیح‌الغیب»، ج 4، ص 204، 1425ق</ref> ، <ref>طباطبایی، «المیزان في تفسیر القرآن»، ج 3، ص 409، 1353ش</ref>

تولد مریم

پژوهشگران مسلمان، حضرت مریم را دختر عمران بن اشهم، از نوادگان حضرت سلیمان ذکر کرده‌اند. <ref>مجلسی، «بحارالانوار»، ج 14، ص 193، 1404ق</ref> مادرش حنّه نام داشت. <ref>کلینی، «اصول کافی »، ج 1، ص 535، 1393ش</ref> که دوخواهر بودند. نام خواهرش حنانه، همسر حضرت زکریا بوده که شوهرخاله مریم بوده است. <ref>راوندی، « قصص الانبیاء (قطب راوندی)»، ص 214، 1409ق</ref> زمانی که حنّه از باردارشدن خود توسط همسرش باخبر شد، تصمیم گرفت آن فرزند در شکم را، نذر معبد کند، تا در آنجا خدمت‌گذار معبد و مکان مقدس باشد. <ref>عیاشی، «تفسیر عیاشی»، ج 1، ص 170، 1381ق</ref> پس از تولد نوزاد، مادرش او را بر اساس نذری که کرده بود. وی را به معبد برد تا او را به خادمی آنجا بسپارد. در تفسیر این حادثه آمده است که علمای یهود در مورد سرپرستی مریم، با یکدیگر به اختلاف رسیدند. سپس تصمیم گرفتند که قرعه بیندازند تا قرعه به‌نام هرکه افتاد، او کفالت مریم را برعهده گیرد. بنا بر قرعه سرپرستی مریم را حضرت زکریا، شوهر خالۀ او بر عهده گرفت.<ref>آل عمران، آیات 35-37.</ref>

جایگاه مریم در قرآن

برخی از اوصاف و ویژگی‌های بارز حضرت مریم که در آیات کریمۀ قرآن اشاره شده اشت.عبارتند از:

عفیف و پاکدامنی

ویژگی عفت و احصان یکی از صفاتی است که خداوند در مورد حضرت مریم در قرآن ذکر کرده است. «و مریم دختر عمران که دامان خود را پاک نگه داشته است و ما از روح خود در آن دمیدیم».<ref>تحریم، آیه 12.</ref> در جایی دیگر، این پاکدامنی از زبان خود مریم بیان شده، آنجا که آیه کریمۀ می‌گوید: «چگونه ممکن است فرزندی برای من باشد در حالی که انسانی با من تماس نداشته است و زن آلوده‌ای نبوده‌ام.»<ref>مریم، آیه 20.</ref> در تفسیر این آیات، حضرت مریم به‌عنوان بانوی پاکدامن و برگزیده در میان زنان دیگر شناخته شده و نیز وی را الگوی مومنان معرفی کرده است.<ref>جوادی آملی، «زن در آیینه جلال و جمال»، ص 124-126، 1383ش</ref>

سیده زنان دو عالم

قرآن کریم، حضرت مریم را سرور زنان عالم معرفی کرده است. در آنجا که آیۀ کریمه اشاره دارد: «هنگامی که فرشتگان گفتند: ای مریم خدا تو را برگزیده و پاک ساخته و بر تمام زنان جهان برتری ساخته است».<ref>آل‌عمران، آیه42.</ref> در تفسیر آن، برخی مفسران معتقدند این آیه اشاره به عصمت و برتری حضرت مریم بر تمام زنان عالم دارد. <ref>آلوسی، «تفسیر آلوسی»، ج 2، ص 941، 1415ق</ref>؛<ref>طباطبایی، «المیزان في تفسیر القرآن»، ج 3، ص 881، 1390ق</ref> ؛<ref>صفوی، «تفسیر آموزشی»، ج 3، ص 282، 1389ق</ref>

آیت بودن مریم و فرزندش

یکی از مقامات و درجات والای مریم در قرآن، آیت بودن او و فرزندش (عیسی مسیح) برای جهانیان است. همانطور که قرآن می‌فرماید: «ما مریم و فرزندش را آیتی برای جهانیان قرار دادیم.»<ref>انبیاء، آیه91.</ref>

یکی از منتخبان الهی

حضرت مریم در زمره مصطفین و منتخبین الهی به‌شمار می‌آید. آنجا که قرآن می‌فرماید: «و زمانی که ملائکه گفتند: ای مریم خداوند تو را برگزید و پاکیزه‌ات گرداند و بر تمام زنان عالم، برتری داده است.»<ref>آل‌عمران، آیه42.</ref> این آیه کریمۀ تاکید بر عظمت وجود مریم دارد.

مقام «قانت بودن» مریم

از دیگر صفات حضرت مریم صفت «قانت» بودن وی است. همانطور که آیه کریمه اشاره دارد: کسی که از مطیعان پروردگارش بود.<ref>تحریم، آیه12.</ref> مجلسی، عبارت «قانتین» را تعبیر به «داعین» یعنی دعوت‌کنندگان می‌کند.<ref>مجلسی، بحارالانوار، 1402ق، جلد14، ص57.</ref>

صدیقه بودن مریم

یکی دیگر از ویژگی‌های حضرت مریم، صدیقه بودن اوست. که خداوند برای حضرت مریم در قرآن قائل شده است. آنجا که آیه کریمۀ می‌فرماید: «و مادرش زن بسیار راستگویی بود.»<ref>مائده، آیۀ75.</ref> مفسران معتقدند کلمه صدیقه، مبالغه در تصدیق است به این معنا که نه تنها مصدقه، صادق و صدیق است. بلکه صدّیق نیز است.<ref>جوادی آملی، زن در آیینه جلال و جمال، ص130.</ref>

مقام نبوت مریم

بر پایۀ برخی آیات قرآن که بیانگر گفتگوی فرشتگان با مریم و دریافت وحی به مریم و نیز مریم آنها را مشاهده و آنها نیز در مرآی مریم قرار می‌گرفتند.<ref> آل عمران، آیات42-45.</ref> برخی مفسران تعبیر بر نبی‌بودن حضرت مریم دانسته‌اند.<ref>طبرسی، تبیان، ج2، ص457 ؛ زمخشری، تفسیر کشاف، ج2، ص56.</ref> جوادی آملی معتقد است. حضرت مریم دارای مقام نبوت انبایی بوده، یعنی آگاهی انسان از حوادث جهان و آیندۀ آن و اطلاع از آیندۀ خود و دیگران از راه وحی کسب می‌شود که مریم عذراء به این مقام دست یافته بود.<ref>جوادی آملی، زن در آیینه جلال و جمال، 1383ش، ص130.</ref>

جایگاه مریم در منابع مسیحیت

به روایت مسیحیان، مریم را از طایفۀ یهودا و از نسل داوود دانسته‌اند.<ref>ر.ک. کتاب مقدس، انجیل مرقس، باب3، ص31-35.</ref> تصویری که از حضرت مریم در کتاب مقدس آمده است می‌توان در چند بخش تقسیم‌بندی کرد؛ مطلب اول اینکه؛ نقش برجسته حضرت مریم در کتاب مقدس کمرنگ بوده و کمتر به وی اشاره شده است.<ref>ر.ک. کتاب مقدس، انجیل یوحنا، باب2، ص1-5 ؛ انجیل لوقا، باب2، ص43-50.</ref> مطلب دوم اینکه، در کتاب مقدس اگر نسبت به حضرت مریم مرتبتی والا قائل بوده‌اند، بیشتر به‌جهت فرزندش عیسی بوده است. نه به دلیل مقامات معنوی مریم. در متون عهد جدید، مریم کاملاً انسان معمولی القا شده است و نه موجودی آسمانی. ترسیم مریم در عهد جدید کاملاً واقع‌بینانه است و اینگونه آمده که مریم اولین بانویی نیست که خود را وقف معبد کرده باشد. بلکه در همان عصر، زنی نبیّه به نام حنّا بوده، که بیش از ۸۰ سال، خود را وقف معبد کرده است.<ref>ر.ک. کتاب مقدس، انجیل لوقا، باب1، ص36-37.</ref> در پاره‌ای از مکتوبات، اشاره به جایگاه والا و برتری مریم بر دیگران دارد که اینگونه آمده است: سپس فرشته نزد مریم آمده گفت: سلام بر تو ای نعمت رسیده! یَهُوَه با توست. و تو در میان زنان، برگزیده هستی.<ref>ر.ک. کتاب مقدس، انجیل لوقا، باب1، ص28-38 و41-48.</ref> در برخی متون مسیحی القاب فراوانی برای مریم ذکر شده است. از جمله: حوای جدید، باکره مقدس، مادر خدا، شفیعه، مادر فیض الهی، قرارگاه حکمت، آوند روحانی، رز‌ رازگونه، صندوق عهد، ملکه فرشتگان و بانوی مصیبت‌ها.<ref>ویکی شیعه، «مریم دختر عمران»، تاریخ بازدید: 8 آبان 1401ش.</ref>

جایگاه مریم در روایات

در منابع روایی شیعه و سنی، حضرت مریم را یکی از چهار زن برگزیدۀ بهشتی برشمرده‌اند.<ref>مجلسی، بحارالانوار، 1403ق، ج8، ص871 ؛ ابن عبدالبر، الاستیعاب، 1412ق، ج4، ص3281.</ref> در روایتی از امام صادق علیه‌السلام آمده است: خداوند مریم را برای ذریۀ پیامبران برگزید و هرگونه ناپاکی را از او دور داشت. وی را بر همه زنان عصر خود، بلند مرتبه ساخت. سپس فرشتگان خطاب به مریم گفتند: اکنون در برابر پروردگارت خضوع و سجده کن و رکوع به جای آور.<ref>مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج2، ص410</ref>

تولد حضرت عیسی

یکی از کرامت‌ها و امتیازات حضرت مریم، تولد فرزندی است به نام حضرت عیسی مسیح،<ref>آل‌عمران، آیه45.</ref> آنهم بدون اینکه شوهری داشته باشد. این کرامت خاص را خداوند در آیات قرآنش بیان داشته است.<ref>آل‌عمران، آیات 35-44؛ مریم، آیات 17-25.</ref> «وقتی مریم به‌حد بلوغ رسید، خداوند روح را نزد او فرستاد. روح به شکل بشری کامل در برابر مریم آشکار شد و به مریم گفت: که فرستاده‌ای از سوی معبودش هست و پروردگارش، وی را فرستاده تا به‌اذن او پسری به وی بدهد. پسری بدون پدر و او را بشارت داد به‌زودی از پسرش معجزات عجیبی ظهور می‌کند. و مریم را از مقام پسرش و سرگذشت او خبر داد. آنگاه در مریم بدمید و او را حامله کرد. بعد از آن، مریم به مکانی دور منتقل شد و در آنجا درد زاییدنش گرفت و درد زاییدن او را به طرف تنه نخلی کشانید و با خود می‌گفت: ای کاش قبل از این مرده و از خاطره‌ها فراموش شده بودم. من همه‌چیز را و همه‌چیز مرا از یاد می‌برد. در این هنگام از طرف پایین وی ندایی رسید. غم نخور که پروردگارت پایین پایت، نهر آبی قرار داده است. تنه درخت را تکان بده تا پی‌درپی خرمای نارس از بالا بریزد.<ref>«حضرت مریم علیهاالسلام»، دانشنامه اسلامی، تاریخ بازدید: 8 آبان 1401ش.</ref> بنا بر نقل مفسران، در مورد مدت بارداری حضرت مریم اختلاف نظر وجود دارد. برخی آن را از یک ساعت تا نه ساعت و برخی شش ماه تا نه ماه به‌مانند سیر طبیعی بارداری زنانه ذکر کرده‌اند.<ref>مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج13، ص33-40.</ref> در روایات نیز در این زمینه اختلاف وجود دارد. قول مشهور طول مدت بارداری حضرت مریم را شش ماه برشمردند.<ref>کلینی، اصول کافی، 1362ش، ج1، ص464.</ref> در روایتی از امام صادق آمده است: جبرییل (روح) به‌اذن خداوند بر جیب لباس مریم دمیده و فرزند در رحم مریم رشد کرده است. همچنان که جنین در رحم مادر به‌مدت نه ماه به رشد می‌رسد. سپس حضرت در خود احساس بارداری می‌کند که مدت حمل او نه ساعت بوده است.<ref>حسینی همدانی، انوار درخشان، 1404ق، ج10، ص380.</ref>

رزق و روزی خاص

بنا بر نقل مفسران، هرگاه که حضرت زکریا وارد بر محراب مریم می‌شد، میوه‌های مختلف را نزد او می‌دید.آنگاه زکریا با تعجب از او پرسید؟! این میوه‌ها را چه کسی نزد تو می‌آورد؟ مریم پاسخ می‌داد: این میوه‌ها از سوی خداوند است و خدای متعال به هرکس که بخواهد بدون حساب روزی می‌دهد.<ref>.راوندی، القصص راوندی، 1409ق، ص264.</ref>

درگذشت مریم

در مورد وفات حضرت مریم در بین مورخان اسلامی اختلاف‌نظر وجود دارد. برخی معتقدند وی شش سال بعد از عروج آسمانی حضرت عیسی از دنیا رفته است. و برخی دیگر آن را پیش از عروج حضرت عیسی به آسمان ذکر کرده‌اند.<ref>ابن جوزی، زادالمسیر، 1422ق؛ ج1، ص287</ref> در منابع مسیحی، وفات حضرت مریم را حدود سال 53م دانسته‌اند. و دوران حیاتش را 15 سال بر شمردند.<ref>غریغوریوس، تاریخ مختصرالدول، ص66.</ref> در منابع روایی در روایتی آمده است که حضرت مریم قبل از عروج عیسی مسیح درگذشته و حضرت عیسی او را غسل داده است.<ref> کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، 1362ش، ج1، ص954.</ref>

مریم در هنر

به جهت آمیختگی هنر با موضوعات دینی و اینکه موضوعات مذهبی همواره اثرگذار بوده‌اند، در این میان زنان مذهبی در آثار هنری تبلور پررنگ داشته است. بدون‌شک حضرت مریم یکی از معروف‌ترین زنان تاریخ ادیان به‌شمار می‌رود که مورد توجه دو دین بزرگ اسلام و مسیحیت قرار گرفته است. حضرت مریم به‌جهت جایگاه والایی که در بین پیروان مسیحیت داشته است. برخی از نقاشان مشهور به نگارگری و نقاشی از وی پرداخته‌اند. تابلوی معروف «مریم عذرا» اثر لئوناردو داوینچی، از معروف‌ترین اثر هنری فاخر دینی شمرده می‌شود. همچنین نیز اثر هنری دیگری با عنوان «مریم و کودک» توسط دوچو از دیگر شاهکارهای سده چهارم میلادی و عصر رنسانس غربی به‌شمار می‌رود.<ref>«نقاشی‌های بی‌نظیر از مریم مقدس در دوره رنسانس»، سایت سیمرغ، تاریخ انتشار: سه آذر 1398ش</ref>

منابع

• قرآن کریم.
• ابن جوزی، عبدالرحمن بن علی، زادالمسیر فی علم التفسیر، بیروت، دارالکتاب العربی، 1422ق.
• ابن عبدالبر، یوسف بن عبدالله، الاستیعاب فی معرفۀ الأصحاب، بیروت، دارالجبل، 1412ق.
• بستانی، بطرس، محیط المحیط، بیروت، مکتبه لبنان، 1287ق.
• جوادی آملی، عبدالله، زن در آیینۀ جلال و جمال، قم، مرکز نشر اسراء، چاپ بیست‌و‌پنجم، 1383ش.
• حسینی همدانی، سید محمد حسین، انوار درخشان، ج10، بی‌جا، کتاب‌فروشی لطفی، 1404ق.
• «حضرت مریم علیهاالسلام»، دانشنامۀ اسلامی، تاریخ بازدید: 8 آبان 1401ش.
• راوندی، قطب الدین، القصص راوندی، مشهد، بنیاد پژوهش‌های آستان قدس رضوی، 1409ق.
• زمخشری، محمود بن عمر، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، بیروت، دارالکتاب العربی، 1407ق.
• سازمان دارالقرآن کریم، قرآن کریم، مترجم ناصر مکارم شیرازی، تلاوت، قم، 1389ش.
• صفوی، سید محمد رضا، تفسیر آموزشی (معانی واژه‌ها و ساختارها)، قم، بوستان کتاب، 1389ش.
• طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیرالقرآن، قم، منشورات اسماعیلیان، 1360ش.
• طوسی، محمد بن حسن ، التبیان فی تفسیر القرآن، بی‌جا، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
• عیاشی، محمد بن مسعود، تفسیر العیّاشی، ج1، تهران، المطبعه العلمیه، 1380ش.
• غریغوریوس، ملطی، تاریخ مختصر الدول، بیروت، دارالمشرق، چاپ سوم، 1992م.
• فخر رازی، محمد بن عمر، التفسیر الکبیر، ج8، بی‌جا، بی‌نا، 1425ق.
• کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، تهران، دارالکتب، 1365ش.
• مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، جلد1، بیروت، موسسه الوفاء، 1404ق.
• مرادی خلج، محمد مهدی، «زنان صالح در قرآن»، فصل‌نامه بانوان شیعه، ش23، ص134، 1389ش.
• «مریم دختر عمران»، ویکی شیعه، تاریخ بازدید: 8 آبان 1401ش.
• مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، تهران، بی‌نا، 1375ش.
• مطهری، مرتضی، نظام حقوق زن در اسلام، تهران، صدرا، 1378ش.
• «نقاشی‌های بی‌نظیر از مریم مقدس در دوره رنسانس»، سایت سیمرغ، تاریخ انتشار: 3 آذر 1398ش.
• ولیم گلن، ولیم واطس، کتاب مقدس عهد عتیق، لندن، بی‌نا، 1272م.