ازدواج تحمیلی
عنوان مقاله
ازدواج‌های اجباری و راهکارهای حقوقی مقابله با آن
درجه مقاله
علمی_ پژوهشی
چکیده
امروزه یکی از معضلات اجتماعی که حق مشروع و گزینش همسر را از دختران سلب می‌نماید ازدواج‌های ناخواسته است. این آسیب کم و بیش در مناطق گوناگونی از جهان وجود دارد. سالانه 4 میلیون زن در جهان خرید و فروش یا مجبور به ازدواج اجباری می‌شوند. این تحقیق از نوع نظری بوده روش تحقیق به صورت توصیفی تحلیلی می‌باشد و روش جمع‌آوری اطلاعات به صورت کتابخانه‌ای است و با مراجعه به اسناد، کتب و مقالات صورت گرفته است. در تمام مراحل نگارش پژوهش حاضر، ضمن رعایت اصالت متون، صداقت و امانت‌داری رعایت شده است. این پدیده شوم منحصر به کشورهای جهان سوم نیست و در کشورهای پیشرفته و صنعتی هم گزارش شده است.
بی‌تردید علل گوناگونی در بروز این ناهنجاری‌ها تأثیر دارد که می‌توان به علل فردی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی اشاره کرد. اما به هرحال باید آثار منفی آن را بر روابط خانوادگی موردمطالعه قرارداد. به اعتقاد بسیاری از صاحب‌نظران اجتماعی، عنصر رضایت و توافق طرفین در ازدواج یکی از عوامل استحکام نهاد خانواده و پایداری نکاحی است، لیکن از گذشته تا امروز، ازدواج‌های اجباری و ناخواسته به وقوع پیوسته که این نوع وصلت‌ها معمولا عمده خسارات مادی و معنوی متوجه دختران بوده است. این در حالی است که در تمام ادیان الهی، حق آزادی فرد در همسرگزینی مشروع و حق انتخاب شدن در فرایند ازدواج جز حقوق مسلم دختران شمرده شده است.
کلید واژه
ازدواج تحمیلی، نکاح اجباری، فروپاشی خانواده، فساد جامعه.
مقدمه
ازدواج و تشکیل خانواده سنگ بنای هر جامعه بزرگ انسانی است که در انجام وظایف فردی و روابط اجتماعی آنها نقش اساسی و بنیادین دارد و یکی از مهم‌ترین و زیباترین سنن اجتماعی انسانی آدمی در طول تاریخ است که ریشه در فطرت و آفرینش ویژه دارد. با این وجود همواره در طول تاریخ با تحولات شرایط فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و حقوقی و تغییر در هنجارها و ارزش‌های هر جامعه، دستخوش تغییر شده و نوع کارکرد، زمان شکل‌گیری و آثار حقوقی آن متفاوت بوده است. بیشتر ازدواج‌های پایین تر از ۱۲ سال اجباری و ناخواسته است و معمولا پس از چند سال به جدایی از فرد همسر یا سایر آسیب‌های خانوادگی منجر می‌شود. این پدیده شوم منحصر به کشورهای جهان سوم نیست و در کشورهای پیشرفته و صنعتی هم گزارش شده است. به طور نمونه در کشورهای صنعتی و پیشرفتهای همچون آلمان دامنه این نوع ازدواج‌ها وسیع است.
گزارش مقاله
ازدواج اجباری
ازدواج اجباری، پیوند زناشویی رسمی است که در این پیوند، رضایت و اراده زوجین یا یکی از آنها نادیده انگاشته می‌شود و برای برقراری این پیوند، از انواع فشارهای جسمی و روانی استفاده می‌گردد.
بررسی دقيق ازدواج اجباری: ازدواج‌هایی که بر خلاف خواست و رضایت زنان و به جبر صورت می‌گیرد یا به عبارتی مجبور کردن یا تحت فشار درآوردن فردی برای ازدواج است. به عبارت دیگر زن یا مرد جوانی در اثر فشار روحی یا جسمانی مجبور به ازدواج ناخوانده می‌شود. آیا آیه‌ای در قرآن با مضمون مجبور نکردن دختران به ازدواج و آزاد گذاشتن آنها در انتخاب همسر وجود دارد؟ اگر آیه‌ای نیست، پس دلیل آن چیست؟ پاسخ اجمالی توجه به این نکته ضروری است که تمام قوانین و احکام اسلامی، به تفصیل در قران بیان نشده است، بلکه منابع دیگری مانند احادیث معصومان (ع) نیز برای استنباط احکام وجود دارد. اما در مورد مساله مورد پرسش، اگرچه آیه‌ای در قران کریم وجود ندارد، اما در فقه اسلامی بر اساس منابع دیگر (سنت، عقل و اجماع) اجبار دختر بر ازدواج به شدت نهی شده است.
ديدگاه قرآن: شاید رساترین آیه در تعیین سن ازدواج، آیه ۶ سوره نساء است که می‌فرماید: (و ابتلو الیتامی حتی إذا بلغوا النکاح فان آنستم منهم رشداً فادفعوا إالهم اموالهم) یتیمان را آزمایش کنید تا هنگامی که بالغ شده و به نکاح تمایل پیدا کردند. پس اگر آنان را به درک مصالح زندگانی آگاه یافتید، اموالشان را به آنان دهید.
ديدگاه ائمه: قال النبی صلی الله علیه و آله وسلّم: یفتح ابواب اسماء بالرحمه فی اربع مواضع: عند نزول المطر، و عند النظر الولد فی وجه الوالدین، عند فتح باب الکعبه و عند النکاح <ref>(مجلسی، ۱۳۷۰، ۱۰۳/ ۲۲۱)</ref>
حکم شرعی ازدواج اجباري از نظر فقهی: همه مراجع رضایت زن و مرد به ازدواج شرط است و بدون آن عقد باطل است و برای جدا شدن نیازی به خواندن صیغه طلاق ندارد.
ازدواج اجباری از نظر حقوقی و قانونی: ماده قانون مدنی: نکاح دختر باکره اگرچه به سن بلوغ رسیده باشد موقوف به اجازه پدر یا جدپدری او است و هرگاه پدر یا جدپدری بدون علت موجه از دادن امتیاز مضایقه کند، اجازه او ساقط و در این صورت دختر می‌تواند با معرفی کامل مردی که می‌خواهد با او ازدواج نماید و شرایط نکاح و مهریه که بین آنها قرار داده شده، پس از اخذ اجازه از دادگاه مدنی خاص به دفتر ازدواج مراجعه و نسبت به ثبت ازدواج اقدام نماید.
برخی از علل ازدواج تحمیلی (شیوه مستقیم): عوامل فرهنگی، اقتصادی، روانشناختی
انواع ازدواج‌های اجباری: ربایشی، یغمایی، وراثی، ازدواج از طریق همسر، سیاسی، مبادله‌ای
برخی دلايل غيرمستقيمی كه باعث ايجاد ازدواج ناخواسته می‌شود (امروزي و رايج): در ادامه به ذکر موارد و مصادیقی که ازدواج ناخواسته فردی را به بار می‌آورند می‌پردازیم. دلایل فردی، علل خانوادگی، علل اجتماعی، آسیب‌های اجتماعی
آسیب‌های ازدواج تحمیلی
روان شناسان معتقدند که ازدواج باید بر پایه اصول درست، اخلاق، عشق، محبت و درک متقابل دو انسان (زن و مرد) صورت گیرد که این زوج بتوانند با چارچوب درست زندگی خود را با امید بسازند و جوانه‌های خوشبختی را بدون اکراه در همسرگزینی و شرایط تحمیلی ایجاد کنند. اما زمانی که این اصول رعایت نشود پیوند مقدس به شکل کابوس وحشتناک غیر قابل تحمل در میآید و زندگی فردی، خانوادگی و اجتماعی زنان را با آسیب‌های جسمی و غیرقابل جبرانی مواجه میسازد.
اولین عوارض منفی ازدواج اجباری (بویژه در سنین پایین) متوجه بدن و جسم زنان می‌شود و بر سلامت جسمانی آنها تأثیر بسیار منفی میگذارد. دخترانی که در سنین پایین روانه خانه همسر می‌شوند علاوه بر حاملگیهای ناخواسته و زودرس در معرض عوارض جبران ناپذیر جسمی قرار می‌گیرند. زایمان و شیردهی هم به این عوارض منفی اضافه شده و تاثیرات ازدواج‌های تحمیلی را چندان برابر میکند. یکی دیگر از عوارض زیان‌بار اجباری برای ازدواج‌های زنان بروز روحیه پرخاشگری است، این اندیشه که نتوانسته در پرتو زندگی مشترک به احساس خوشبختی و سعادت دست یابد، آنها را به سوی انتخاب پرخاشگری به عنوان وسیله و مکانیسم دفاعی سوق دهد.
مجموعه این فشارهای روانی ایجاد هرگونه ابتکار، طراوت و نشاط را در محیط خانه برای این دختران از بین میبرد و خانه را برای آنان به زندانی با میلههایی روانی و نامرئی تبدیل میکند و افسردگی، پرخاشگری، دل سردی از زندگی را به همراه می آورد. سست شدن بنیان خانواده، طلاق، فرار از خانه، سوءظن، فقدان تفاهم بین زوجین، همسر آزاری و همسرکشی، وجود فرزندان بزهکار، انحطاط اخلاقی از دیگر عوارض زیان‌بار ناشی از ازدواج اجباری می‌باشد.
طلاق
از پیامدهای بسیار ناگوار ازدواج تحمیلی، گسست بنیان خانواده است. متأسفانه بر اساس آمارهای ارائه شده میزان پدیده طلاق ظرف ۴۰ سال گذشته در جهان سه برابر افزایش یافته است. در ایران نیز از هر ۱۰۰۰ ازدواج، حداقل ۱۷۴ مورد آن به طلاق میانجامد. <ref>(روزنامه عدالت، ۱۳۸۲)</ref>
وادار کردن جوانان بدون توجه به آمادگی و علاقه آنها به ازدواج، می‌تواند پیامدهای ناخوشایند و جبران ناپذیری را در پی داشته باشد که از اثرات کوتاه مدت آن احساس عدم درک متقابل، عدم توانایی در تأمین هزینههای زندگی و ... است که در نهایت به گونهای موجب نوعی احساس سرخوردگی می‌شود که تحمل یکدیگر زیر یك سقف برای آنها مشکل بوده و جدایی تنها راه رهایی خواهد بود. <ref>(روزنامه اطلاعات، ۱۳۸۲)</ref>
همسركشی
یکی دیگر از عوارض منفی ازدواج اجباری است. گاهی در ازدواج‌های اجباری آنقدر فشارهای روحی و روانی بر زنان زیاد می‌شود که تنها راه رهایی از محرومیت و فشار و نابرابری را اقدام به قتل همسر خود یافته‌اند. نتایج پژوهش‌ها نشان می‌دهد که همسرکشی عمدتاً در گروه سنی ۱۸_ ۲۴ سال بوده و در تمامی طبقات اجتماعی اتفاق می‌ا‌فتد، مطابق آمار، بیشتر زنان مجرم، یا بی‌سواد و یا کم سواداند. ۸۰ درصد زنان همسرکش خانه‌دار می‌باشند. این امر نشان می‌دهد آنها فشار مضاعفی را تحمل کرده و با این کار از محرومیت‌هایی که در خانه و جامعه با آن مواجه‌اند انتقام می‌گیرند. به اعتقاد پژوهشگران مسائل اجتماعی، همسرکشی زنان انتهای مسیری است که ابتدای آن ازدواج‌های ناخواسته، طول مسیرش تحمل فشارها، سختی نابرابری‌های بسیار و رسیدن به نقطه کور و عاری از هرگونه راه حل منطقی است. <ref>(نصیری، ۱۳۹۵)</ref>
نتیجه
همانطور که بررسی شد ازدواج اجباری غالباً توسط والدین به فرزندان تحمیل می شود و تقریباً می‌توان گفت که دختر و پسر جوان، قدرت اختیار و تصمیم گیری در هنگام ازدواج ندارند. اگر تشکیل خانواده بنابر توافق زن و مرد نباشد مشکلات زیادی و گاهی غیر قابل جبران به بار میآورد، در ازدواج اجباری این زنان هستند که صدمه بیشتری میبینند چه از طرف جامعه و چه از طرف خانواده. در صورتیکه فردی نخواهد ازدواج کند هرچند دلایل او منطقی و درست هم نباشد به نفع هر دو نفر است که ازدواج نکنند. و چه بسا بیشتر به نفع طرف مقابل باشد که از چنین ازدواجی دور شود. نباید به هیچ عنوان افراد را حتی به دلایل منطقی برای ازدواج با یکدیگر مجبور کرد و آنها را به آسیبها و خطرات ازدواج اجباری دچار کرد. ازدواج بدون رضایت زوجین از نظر قرآن و عقل و شرع و قانون پذیرفته شدنی نیست و تحمیل کردن ازدواج به فرزندان منع شده است تا جایی که در قانون‌گذار در ماده ۱۰۷۰ قانون مدنی ذکر کرده رضایت زوجین شرط نفوذ عقد است. برای مبارزه با پدیده ازدواج اجباری و تاکید بر حق طبیعی دختران در همسرگزینی باید ما بپذیریم که بسیاری از رسوم و سنت‌های غلط احتیاج به اصلاح و تغییر دارد. اولا ارتقاء آگاهی خانواده در خصوص حقوق دختران و نیز تبعات ناگوار ناشی از چنین پدیده‌ای در پیشگیری از ازدواج‌های تحمیلی مؤثر است. دوم، تدوین قوانین مناسب جهت حمایت از زنانی که قربانی ازدواج تحمیلی قرار گرفته‌اند. سوم، ضروری است والدین از طریق آموزش و دانش افزایی نسبت به روحیات جوانان، احترام به استقلال طلبی، انتخاب حق همسرگزینی دختران، از وقوع چنین شرایطی پیشگیری نمود. چهارم، تعیین سن مناسب ازدواج. یکی از اقدامات قانونی برای کاهش ازدواج‌های اجباری، تعیین سن مناسب برای ازدواج است.
پانویس
منبع
- پاپی، اکرم. فصلنامه مطالعات فقه اقتصادی، سال دوم، شماره اول، بهار ۱۳۹۹.
- نورمگز