زن در آیین هندو

آموزش دینی در آیین هندو مهم تلقی می‌شود؛ نخستین مرحله از مراحل زندگی هر هندو که از هشت تا بیست و چهار سالگی، یعنی سن بلوغ را در بر می‌گیرد، دوران دانش‌آموزی و تحصیل علم نام دارد. علاوه بر استادان دینی، زنان نیز در تربیت دینی فرزندان نقش مهمی ایفا می‌کنند و آموزگار و متولی تربیت آن‌ها محسوب می‌شوند.

نکته حائز اهمیت، تحول در آموزش زن در برهه‌های مختلف حیات آیین هندوست. در ریگ وده که نخستین منبع آیین هندو تلقی می‌شود، زنان برای کسب بالاترین دانش‌های آن برهه محدودیتی نداشته‌اند. بر خلاف دوره‌های بعد، در آن زمان تحصیل زنان مانعی در ازدواج آن‌ها پدید نمی‌آورد؛ بلکه حتی برای به جا آوردن آداب مذهبی که زن و شوهر با هم انجام می‌دادند، لازم بود که زنان نیز پاره‌ای از علوم مذهبی را فراگیرند. لذا زن و مرد تحت آموزش یکسان قرار می‌گرفتند.

با ورود به دوره برهمنه‌ها نقش علمی زنان کم‌رنگ شد و محدودیت‌هایی برای آن‌ها پدید آمد. در این دوره تحصیل آداب وده‌ای برای زنان نیز مجاز بود، اما کمتر زنی می‌توانست دوره‌های طولانی و بسیار پیچیده و دشوار دوازده تا شانزده ساله را طی کند. بدون تحصیل کافی آداب وده‌ای هم، زنان مجاز نبودند که در مراسم نذر و قربانی شرکت کنند. در این دوران به ندرت دخترانی از طبقات بالای اجتماعی، امکان طی کردن دوران تحصیلی را می‌یافتند. در دوران حماسی، تحصیلات دختران متوقف شد؛ چرا که طبق قانون نامه منو، زنان ناخالص‌اند و لیاقت فراگیری متون را ندارند.<ref>manu, Ix, 18.</ref> در این قانون‌نامه، خدمت به شوهر، هم‌تراز یادگیری آیین دینی است. متأثر از تعالیم قانون نامه منو، زنان تنها در صورتی از آموزش برخوردار می‌شدند که بانویی بزرگ زاده می‌بودند. مطابق قوانین دینی، زنان ، تنها با ازدواج مجاز می‌شدند که یک گورو (روحانی دینی) آیین‌های مذهبی را به آنان آموزش دهد.

اسوه‌های دینی

به نظر می‌رسد بر خلاف برخی ادیان که اسوه‌های صرفاً مذکر را بازتاب می‌دهند، آیین هندو را باید دارای اسوه‌های دینی مذکر و مؤنث فراوانی دانست؛ تا آنجا که برخی از این اسوه‌ها در جایگاه الهه نشسته و اوج صفات مطلوب آیینی را نمایش می‌دهند.

برای صفات و ویژگی‌های جنسیتی متفاوت و متنوع، اسوه‌های پر تعدادی از هر دو جنس وجود دارد؛ به عنوان مثال، شکتی و شیوه نقش‌آفرینی ممتازی در آیین هندو دارند و مشارکت نیروی مذکر و مؤنث در تدبیر عالم را نشان می‌دهند. برخی افسانه‌های دینی همچون رامایانه و سیتا نیز با ایفای نقش دو جنس، همراه است و از خلال آن می‌توان چهره مطلوب دینی زن و مرد را درک کرد.

نکته حائز اهمیت، تأکید بر نقش خدمت‌گزاری زن برای مرد و حمایت مرد از زن در حماسه‌ها و متونی است که شخصیت‌های اسوه آیینی در آن ترسیم شده‌اند. در متون حماسی، از فداکاری زن برای کسب رضایت شوهر، به قیمت تحمل کارهای دشوار، تجلیل شده است.

تاریخ آیین هندوئیسم

آیین هندو (هندوئیسم)Hinduism که خاستگاه برخی دیگر از ادیان شرقی است، به سنت دینی پیچیده‌ای اشاره دارد که از حدود پنج هزار سال قبل در شبه قاره هند تکامل یافته و اکنون به صورت اعتقادات و مناسک به غایت متنوع بیش از 650 میلیون نفر درآمده است. این آیین که کهن‌ترین دین در میان ادیان مطرح و زنده جهان محسوب می‌شود، مرهون تلاش بنیان‌گذار خاصی نبوده؛ نظام الهیاتی منسجمی ندارد و از هیچ متن خاص یا اثری که به تنهایی حجیت داشته باشد، برخوردار نیست.

جایگاه زنان در تحولات تاریخی آیین هندو

جایگاه زنان در برهه‌های مختلف حیات آیین هندو و نیز در میان فرقه‌های هندویی، متفاوت بوده است: گاه برتر از مرد، گاه در مرتبه فرودست و نازل‌تر از مرد، و در دوران معاصر حرکت به سوی جایگاهی برابر با مرد.

در نگاهی اجمالی می‌توان مدعی شد در آیین هندوی باستان و اساطیر هندو، جنس مؤنث از جایگاه و منزلتی والا برخوردار بوده و حتی در جایگاه الهه‌های مؤنث ایفای نقش می‌کرده و پرستش می‌شده است. در دوره سنتی (وده‌ای) نیز زنان منزلت بالایی داشتند و تساوی‌انگاری و ارج‌نهادن به زن از نگاه مذهبی نیز دنبال گردیده است؛ تعداد الهه‌ها، نشان‌دهنده شایستگی زن برای ستایش و نیایش در آن دوران است. به تدریج از دوره کلاسیک، موقعیت زن و آزادی‌های اجتماعی او تنزل یافت و با ارتقای موقعیت مرد، زن همچون ملک و دارایی مردان تلقی شد. به مرور تولد پسر، مبارک و نشانه سعادت خانواده و همچون ضرورت و فریضه‌ای مذهبی شمرده شد؛ زیرا اعتقاد بر این بود که فقط پسر می‌تواند وظایف شعائر دینی را در قبال اجدادش اعمال کند. در دوران معاصر (به ویژه از قرن نوزده)، وضعیت زن در عرصه‌های گوناگون تغییر یافت و قوانین پیشین بازبینی شد.

زن در آموزه‌های بنیادین هندوئیسم

آفرینش

از آنجا که خلق و آفرینندگی از ویژگی‌های خداست، زایش، تولد و آفرینش در آیین هندو حائز اهمیت است. بر اساس اساطیر هندو، همان‌گونه که در دنیا، زایش همراه با مشارکت نیروی مؤنث در کنار نیروی مذکر و ترکیب نیروی نرینه و مادینه رخ می‌دهد، در ازل نیز نیروی نرینه و مادینه‌ای موجب خلقت کیهان و عالم هستی شده‌اند. این نیروی مادینه (مؤنث) در زبان سنسکریت -که زبان آیین هندوست-، «ینی» نامیده می‌شود و نمادی از ایزدبانوی شکتی (خدابانوی نابودکننده دنیا و همسر شیوه -یکی از خدایان هندو- است. <ref group="پانویس"> ینی در کنار لینگام(نیروی نرینگی خدای شیوه) عبادت شده و از آفرینندگی ناشی از این دو نیروی مذکر و مؤنث تجلیل می‌شود. به بیان دیگر، در روایت آفرینش هندویی، هستی دارای دو مبدأ مذکر و مؤنث (شکتی و شیوه) و ناشی از دو ساحت روحانی و مادی است.</ref>

گرچه زن مظهر زایش و آفرینندگی و خلقت است و منزلت والایی در داستان آفرینش هندویی دارد، بنابر اسطوره‌ای در متون دینی، در آغاز خلقت، توشتریTushtri. آهنگر (یکی از خدایان هندو) دست به آفرینش زد؛ اما دریافت که تمام مواد را در ساختن مرد به کار برده است؛ از این رو برای ساختن زن، مانده‌های آفرینش را در هم آمیخت و زن را این‌گونه ساخت.<ref>بهزادی، «نقش زنان در اسطوره و تاریخ»، ماهنامه چیستا، ش 206- 207، 1383، ص 452.</ref>

تثلیث هندویی

از میان خدایان هندو، سه خدا از اعتبار ویژه‌ای برخوردارند که از آن به «تثلیث هندو» تعبیر می‌شود. ذات یگانه خدا در سه جلوه خالقیت، عبودیت و نابودکنندگی خود، به ترتیب در سه خدای برهما Brahma، ویشنو visnu و شیوه Siva جلوه کرده است. با گذشت زمان، برهما جایگاه اولیه خود را از دست داد و شکتی Sakti -یا الهه مادر - جای آن را در تثلیث هندویی گرفت. شکتی به مثابه خدابانوی مادری، باروری، آفرینندگی و همسر شیوه پرستش می‌شود و مظهر انرژی فعال زنانه است. شیوه (بعد مردانه)، بدون قدرت و شکتی زنان (توانایی و بعد زنانه )، ناتوان است.

الهه‌های مقدس

اندیشه هندویی، امر مطلق (الوهیت) را به صورت دو جنسیتی تبیین می‌کند: جنبه زنانه دارای تکاپو، هیجان، سرسختی و بالقوه مخرب است؛ در حالی که جنبه مردانه، سرد، بی‌طرف و آرام است. در اوپه نیشدها (از متون مقدس هندویی) و متون فلسفی می‌خوانیم که زن و مرد نیمه‌های برابری هستند که هریک دیگری را کامل می‌کند.

مبتنی بر این نگاه، الوهیت نه مذکر است و نه مؤنث ؛ بلکه تعالی‌دهنده هر دو جنس است، بدون آنکه یکی را فروتر از دیگری بشمارد. از طرف دیگر با دانستن اینکه آتمن (ذات عمیق‌تر وجود زن و مرد) فارغ از جنسیت است، مذکر یا مؤنث بودن الوهیت بی‌اهمیت شده، تساوی معنوی مرد و زن اهمیت پیدا می‌کند.

از سوی دیگر، علاوه برآنکه موجودات مقدس و قهرمان‌های افسانه‌های هندوئیسم، جنسیت مذکر یا مؤنث دارند، هر یک از خدایان هندو نیز دارای همسران و نیز مادر یا دل‌باخته عاشقی می‌باشند که آن خدای مذکر را یاری و همراهی و پرستاری می‌کنند.<ref group="پانویس">می‌توان مدعی شد خدای مجردی در میان خدایان هندو وجود ندارد.</ref> این نگاه به خدا و اوصاف او سبب شده خدایان مؤنث (ایزد بانوان/ الهه‌های مؤنث )، در الهیات هندو اهمیت ویژه‌ای بیابند. الهه های مؤنث نشان می‌دهند که زن چگونه به عنوان موجودی مقدس و خداگونه پرستش می‌شده است.

خدا بانوان هندو در ظاهر، نقشی فرودست‌تر و نازل‌تر نسبت به خدایان مذکر (شوهران خود) دارند، ولی در باطن، آنان نیروی بالقوه و ذاتی خدایان مذکر را تشکیل می‌دهند و گاه منزلتی برتر از آنان می‌یابند.این الهه‌ها به صورت مستقل پرستش می‌شوند و دارای معابد اختصاصی خود در میان جوامع هندویی هستند و به معابد آنان‌گاه اقبالی بیشتر از معابد خدایان مذکر می‌شود؛ به عنوان مثال، سرسوتی Saraswati خدابانوی ادبیات، شعر، موسیقی و سخن، و همسر برهماست. وی به رفع موانع ازدواج جوانان کمک می‌کند. لکشمی Laksmi خدابانوی ثروت و توانگری و سعادت، و همسر ویشنو است. پاروتی Parvati تجسم انرژی‌های مؤنث شیوه است. او نمونه زن آرمانی برای هندوان است؛ زنی مهربان و همسری فداکار که وظیفه تغییر شیوه زندگی از طریق مرتاضی به سمت زندگی دنیوی را عهده‌دار است. کالی Kalli نیز الهه بانوی خون‌آشامی است که استخوان‌های قربانی‌های حیوانی را جدا می‌کند و گردن‌بندی از جمجمه انسان‌ها به گردن دارد و وظیفه او معطوف کردن توجه به زندگی دنیوی از طریق نابودی شیاطین است. کالی چهره‌ای خشن و خون‌آشام دارد، ولی مادری دلسوز و رئوف نیز هست. از دیگر الهه بانوان هندو می‌توان به سوریه، خدابانوی خورشید، دهشینا خدابانوی حاصلخیزی، و نیز آدیتی، سارانیو، راتی، ماناسه، شاستی و شیتالا اشاره کرد که هرکدام در نقش دختر، همسر و یا مادر خدایان، نقش مهمی ایفا می‌کنند.

در مذهب شکتی که تنتره هم نامیده می‌شود، خدابانوی شکتی پرستش می‌شود. در این گرایش بربرتری خدایان مؤنث بر خدایان مذکر تأکید شده و در آن، زنان منزلتی برتر از مردان می‌یابند و صفات زنانه ، شایسته‌تر و ارجمندتر از صفات مردانه تلقی می‌شوند. در مقابل در مکتب وده ای رویکردی متضاد با مکتب تنتره را اتخاذ کرده است و مسائل جنسی را مذموم و مانعی برای نجات از بند مادیات می‌داند. در این مکتب که رویکردی اصلاحی و متأثر از گسترش اسلام در هند است، به جای اجرای برخ قواعد و قوانین دینی (شریعت)، بر جذبه‌های عرفانی و عاشقانه تأکید، و نظام طبقات اجتماعی هندو (نظام کاستی) نفی می‌شود. در این گرایش، اساس برتری فرد، روح اوست، نه جسم، نژاد، طبقه اجتماعی یا جنسیت او؛ از آنجا که زن و مرد روح یکسانی دارند، لذا با هم برابرند و یکی برتر از دیگری نیست. این رویکرد را می‌توان حد وسط دیدگاه برتری مرد بر زن (هندوی سنتی) و برتری زن بر مرد (تنتره) دانست.

نظام روحانیت و نقش‌ها و مناصب دینی

آیین هندو بنیان‌گذار و پیامبر مشخصی ندارد و دارای نظام روحانیت سازمان‌یافته‌ای نیست. ریشی Rs جایگاهی شبیه انبیا در ادیان ابراهیمی است و به کسانی اطلاق می‌شود که کلام الهی را از منبع ماورایی دریافت می‌کنند و به منظور هدایت و رامایی به دست انسان می‌رسانند. اینکه تعدادی از ریشی‌ها زن بودند، به عنوان نشانی از منزلت زن در آیین هندو معرفی شده است.

زنان و حضور در عرصه‌های عمومی

از متون تاریخی و دینی چنین برداشت می‌شود که زنان در برهه‌های نخستین حیات هندویی به طور فعال در عرصه‌های عمومی مشارکت می‌کردند؛ به تدریج از نقش آنان کاسته شد و مجدد در سده‌های معاصر، مشارکت شان در عرصه عمومی افزایش یافت. در دوره‌های نخستین پیدایش آیین هندو، زن، هم در کانون خانواده از نقسی اساسی برخوردار بود، هم در عرصه‌های اجتماعی فعالیت و آزادی زیادی داشت. در دوران وده‌ای نیز زنان در اجرای آداب مذهبی و رسوم اجتماعی نقشی مؤثر داشتند.

با ورود به دوره برهمنه‌ها، نقش‌های مذهبی زنان کم‌رنگ شد و دیگر همچون گذشته در اجرای مراسم نذر و قربانی حضور فعالی نداشتند. زنان در دوره قانون نامه منو نازل‌ترین شأن شخصیتی و اجتماعی را یافتند و از حضور در فعالیت‌های عمومی و مذهبی محروم شدند. در این قانون نامه، زنان در به جای آوردن آیین دینی، تابع شوهرشان هستند و حق مالکیت نیز از آنان سلب گردیده است. قانون نامه منو تصریح می‌کند که سه فرد سزاوار داشتن مال نیستند: همسر، پسر، برده؛ این سه هرچه به دست آوردند، در تملک سرورشان خواهد بود. در دوران معاصر، به ویژه پس از تدوین قانون اساسی جدید هند، حمایت‌های مؤثری در خصوص مشارکت زنان در عرصه‌های عمومی، به ویژه تحصیل در معابد و مراکز دینی، مالکیت و اشتغالشان صورت گرفت.

منبع

• غلامی، علی، حاج‌اسماعیلی، سمیه، زن و خانواده در ادیان با رویکرد تطبیقی، قم، انتشارات جامعة‌الزهرا، 1399