آیه حرث

بیان شبهه

آیه ای در قرآن آمده با این بیان که «زنان كشتزار شمايند» <ref group="پانویس"> «زنان شما، محل بذرافشانى شما هستند؛ پس هر زمان كه بخواهيد، مى‏ توانيد با آنها آميزش كنيد و سعى نمائيد از اين فرصت بهره گرفته، با پرورش فرزندان صالح اثر نيكى براى خود، از پيش بفرستيد! و از خدا پروا داشته باشيد و بدانيد او را ملاقات خواهيد كرد و به مؤنان، بشارت ده!»، (بقره (2)، آيه 223).</ref> ! سوالی که در این باره مطرح است این است که آيا اين آيه بهنوعی منشا دیدگاه فروتری نسبت به زنان و بدن آنها نیست؟

فروتری بدن زنان در نگاه دینی از منظر مخالفان

از دیدگاه برخی از موثرترین نظریه پردازان و مشهورترین نظریه های فمینیستی (فمینیسم رادیکال و اگزیستانسیالیسم) بدن زن، مفلوک، کثیف، شرم آور، مزاحم و ذاتا بیگانه تلقی می شود. <ref> .رزماری تانگ. همان. ص 337</ref> به واسطه شکل خاص بدن و جهاز تناسلی زنان و مردان ، مفعولیت، انفعال، سلطه پذیری و ابژگی جنسی برای زنان رقم می خورد. همین امر زمینه شکل گیری هویت ذهنی منفعل نسبت به زنان است که سرانجام به هویت اجتماعی فروتر و سلطه پذیری زنان در تعاملات اجتماعی منتهی می گردد. افزون بر این بدن زنانه ، همواره آنها را در معرض فرزندآوری یا استرس فرزنددار شدن قرار می دهد. فرایند بارداری و فرزندآوری در حقیقت امری وحشیانه، بیمارگونه و شبیه دفع یک کدو حلوایی است. فرایندی که طی آن، یک ماده متعفن انگل وار (منی و اسپرم) به بدن زن می چسبد، از عصاره وجود او تغذیه و رشد می کند، همزمان بدن و زیسته زن را با خطر مواجه کرده و در آخر بسان ابژه ای که بایستی دفع شود از بدن او جدا می گردد، تا مدتها بعد زندگی انگل وار خود را ادامه می دهد و آزادی ها و لذت های زن را محدود می کند. در چنین فرایندی در بهترین توصیف زنان به مثابه ماشین جوجه کشی برای مردان تلقی می شوند. فرزندآوری علاوه براین که یک کارکرد اصالتا حیوانی است، باعث می شود آزادی های زن همواره محدود گردد و هویتی را که زن به عنوان انسان بایستی از آن برخوردار باشد سلب می شود. <ref> .رزماری تانگ. فصل سه و هفتم</ref> از این رو اجتناب از به رسمیت شناسی آنچه خلقت و بدن زنانه به زنان تحمیل می کند راهبرد اصلی این دسته از فمینیست ها برای گریز از فروتری زنان است. برخی از گزاره های دینی ، مثل آیه 223 سوره بقره، زنان را به مثابه کشتزار مردان معرفی می کند که هرگونه بخواهند می توانند از آنان بهروه وری کنند و انواع رفتار جنسی با آنان را تجویز نموده است. این امر نشان دهنده خلقت و منزلت فروتر زن در نگاه دینی است.

پاسخ تفصیلی به این شبهه را می توان در چند محور پی گیری کرد.

مطلب اول: نقد فمینیستی

در فضای فمینیستی نقدهای پرشماری بر دیدگاه فمینیست های رادیکال و اگزیستانسیالیست در مورد تلقی آنها از بدن زنان ، رابطه جنسی و نقش مادری و همسری از طرف دیگر گرایش های فمینیستی وارد شده است که مجال پرداختن به همه آنها در این پژوهش نیست. لکن برخی دیگر از فمینیست ها تذکر داده اند به فرض که بپذیریم، بدن زنان وشیوه ارتباط جنسی باعث فروتری زنان شده است، این فروتری محصول ویژگی های طبیعی و ذاتی بدن زنان یا شیوه ارتباط جنسی آنان نیست بلکه محصول تفسیرها و تلقی های رایجی است که به وسیله جامعه مردسالار و برای کنترل و استثمار زنان تحمیل شده است. تاکید مردان بر فاعلیت و سلطه گری و متهم کردن زنان به مفعولیت و انفعال در حقیقت مکانیسم دفاعی مردان برای مقابله با ناتوانی و مغلوبیت آنها در ارضاء نیازهای جنسی زنان است. <ref> . فاطمه مرنیسی. الجنس کهندسه الاجتماعیه . ص</ref> تحقیر زایندگی و حیوانی دانستن آن نیز به دلیل آن است که جامعه مردسالار در صدد است مهمترین ابزار قدرت که همان قدرت تولید جامعه انسانی است را از کنترل زنان خارج نموده و برآن مسلط شود.<ref> . رزماری. همان. 144-148</ref> بنابراین به جای اینکه مقتضیات طبیعی بدن زنان و شیوه رابطه جنسی را محدود کننده و مخرب توصیف نماییم ضرورت دارد تلقی از این موارد را اصلاح کنیم.

دسته ای دیگر از نقدها به راهبردهای فمینیست های رادیکال و اگزیستانسیالیسم است. اگر تبیین آنان از منشا فروتری بودن بدن زنان و رابطه جنسی را بپذیرم، اجتناب از به رسمیت شناسی آنچه خلقت و بدن زنانه به زنان تحمیل می کند راهبرد اصلی فمینیست های رادیکال و اگزیستانسیالیسم برای گریز از فروتری زنان خواهد بود. محصول چنین راهبردی ، ترویج و حتی تقدیس همجنس بازی زنانه ، اجتناب از فرزند آوری و لعن و نفرین مادری و همسری خواهد بود. چنین راهبردهایی حتی در جوامع سکولار غربی نیز با نقدهای پرشماری روبرو شده است.

مطلب دوم:نقد دینی

نقد شبهه مطرح شده در فضای دینی بسیار بنیادی تر از نقدهایی است که از دل فضای سکولار برخواسته است. استنباط فروتری به لحاظ مقوله هایی مثل شکل بدن ، شیوه رابطه جنسی، نقش همسری و مادری با مبانی و اصول متعدد دینی منافات دارد. اصل اشتراک در ماهیت انسانی، اصل نظام احسن خلقت، اصل استوای خلقت، اصل اشتراک در ارزش های بنیادین، اصل اشتراک در هدف نهایی، اصل زوجیت، اصل بعضکم من بعض، و اصل تبعی بودن ارزشهای جنسیتی از جمله این اصول و مبانی دینی که هر کدام می تواند سرفصلی برای نقد تفصیلی انگاره های فمینیستی در مورد این مقوله ها باشد.

همان گونه که در مطلب بعدی توضیح می دهیم ، آیه شریفه 223 سوره بقره ناظر بر تحقیر بدن زنان یا رابطه جنسی ظالمانه نیست بلکه برعکس دقیقا در مقام تبیین شان و منزلت متعالی بدن زن ، جهت دهی و تقدیس رابطه جنسی مومنانه و هشدار به مردان برای حفظ این منزلت و حرمت است. لکن توجه به این نکته ضروری است که منزلت و ارزشی که اسلام برای جسم و بدن زن، نقش جنسی و رابطه جنسی او، مادریت و فرایند زایندگی و همسری زن ترسیم کرده است اصالتا در چارچوبه ذهن نضج گرفته بر اساس ارزش ها و مبانی سکولاریستی و فمینیستی نمی گنجد و قابل مقایسه نیست. اگر قدرت، ثروت و آزادی های لیبرالیستی اهداف نهایی نظام سکولار و سنگ محک ارزیابی و ارزش شناسی فمینیستی و سکولاریستی است، و بر این اساس فرزند آوری را کارکردی حیوانی تلقی می کند ، در نگرش اسلامی فرزند انسان، به لحاظ روح الهی شرف وجود دارد و عمل فرزند آوری زمینه «انسان» سازی زمینه ساز فعلیت یابی هدف خلقت همه مخلوقات زمین است. بنابراین رابطه جنسی نیز در مسیر فعلیت بخشی به این کارکرد متعالی تعالی می یابد.

در روایتی از پیامبر مکرم اسلام صلوات الله علیه و آله در مورد نقش همسری ، مادری و فرایند فرزند آوری آمده است: « هر زنى در خانه شوهر براى اصلاح چيزى را جابجا كند خداى عز و جل باو نظر كند و هر كه خدا باو نظر كند عذابش نكند. ام سلمه عرض كرد مردها همه خوبيها را بردند زن‏هاى بيچاره چه خوبى دارند؟ فرمود اگر زنى باردار شود مقام روزه‏دار و شب زنده‏دار و مجاهد با خود و مالش را در راه خدا دارد. زمانی که وضع حمل کند اجرى دارد كه كسی عظمت آن را نداند .چون طفل را شير دهد به هر مكى ثواب آزاد كردن يك بنده از اولاد اسماعيل دارد و چون از شير دادن فارغ شود فرشته‏اى بر پهلويش زند و گويد كار خود را از سر گير كه آمرزيده شدى». <ref> . وسائل الشيعة ؛ ج‏21 ؛ ص451؛ محمد بن علي بن الحسين في الأمالي عن محمد بن الحسن عن الصفار عن محمد بن الحسين بن أبي الخطاب عن الحكم بن مسكين عن أبي خالد الكعبي عن أبي عبد الله ع أن رسول الله ص قال: أيما امرأة رفعت من بيت زوجها شيئا من موضع إلى موضع تريد به صلاحا نظر الله إليها و من نظر الله إليه لم يعذبه فقالت أم سلمة يا رسول الله ص- ذهب الرجال بكل خير فأي شي‏ء للنساء المساكين فقال ع بلى إذا حملت المرأة كانت بمنزلة الصائم‏ القائم‏ المجاهد بنفسه‏ و ماله في سبيل الله فإذا وضعت كان لها من الأجر ما لا يدري أحد ما هو لعظمه فإذا أرضعت كان لها بكل مصة كعدل عتق محرر من ولد إسماعيل- فإذا فرغت من رضاعه ضرب ملك كريم على جنبها و قال استأنفي العمل فقد غفر لك‏</ref>

مطلب سوم: دلالت آیه قرآن

شایسته است با قطع نظر از هر گون گمانه زنی و تاثر از فضای شبه آلود، به خدمت قرآن برویم و دلالت آن را بفهمیم. قرآن کریم در آیه 223 سوره بقره می فرماید: « نِساؤُكُمْ حَرْثٌ لَكُمْ فَأْتُوا حَرْثَكُمْ أَنَّى شِئْتُمْ وَ قَدِّمُوا لِأَنْفُسِكُمْ وَ اتَّقُوا اللَّهَ وَ اعْلَمُوا أَنَّكُمْ مُلاقُوهُ وَ بَشِّرِ الْمُؤْمِنينَ ؛زنان شما، محل بذرافشانى شما هستند پس هر زمان كه بخواهيد، مى ‏توانيد با آنها آميزش كنيد و اثر نيكى براى خود، از پيش بفرستيد! و از خدا بپرهيزيد و بدانيد او را ملاقات خواهيد كرد و به مؤمنان، بشارت ده».

قرآن کریم در آیات متعددی تذکر داده است که تمثیل های قرآنی را نبایستی مستمسک جدل و بهانه گیری های شبه علمی کرد. <ref> . الكهف : 54 «وَ لَقَدْ صَرَّفْنا في‏ هذَا الْقُرْآنِ لِلنَّاسِ مِنْ كُلِّ مَثَلٍ وَ كانَ الْإِنْسانُ أَكْثَرَ شَيْ‏ءٍ جَدَلاً و در اين قرآن، از هر گونه مثلى براى مردم بيان كرده‏ايم ولى انسان بيش از هر چيز، به مجادله مى ‏پردازد! »</ref> مسلم است در هر تشبیه یا تمثیلی ، وجه تشبیه و تمثیلی وجود دارد که مراد حقیقی گوینده است، نه وجوه جدل انگیز و بهانه جویانه دیگر. اگر متکلمی می گوید؛ «حسن شیر است» منظور او توصیف حسن به شجاعت و دلیری است نه اینکه مجادله کننده ای بگوید متکلم ، حسن را به حیوان و درنده بودن و بوی متعفن دهان متصف کرده است! در این قبیل تمثیل های قرآنی نیز وجه تمثیل از صدر و ذیل آیه کریمه و آیات قبل مشخص می شود.

درآيه 222 بقره (قبل از آيه مورد اشاره) مسئله حيض زنان بررسي شده است، که در حقيقت پاسخي به افراطي گري يهود و لاابالي گري مسيحيان صدر اسلام در مورد زنان حايض بود. جمعي از يهوديان با نجس دانستن زن و تحقير او در زمان حيض ، هرگونه معاشرت و حتي هم خانگي و هم غذايي با زنان حايض را تا مدتی بعد از پایان دوران حیض، حرام مي دانستند. در مقابل مسيحيان هيچ فرقي بين زن حايض و غيرحايض در نحوه ارتباط زناشويي قايل نبودند. ضمن اینکه برخی دیگر از اهل کتاب تحت تاثیر خرافات ،ممنوعیت های خاصی برای شیوه ارتباط زناشویی در نظر گرفته بودند. قرآن کریم بعد از اینکه ماهیت حیض زنان و لزوم مراعات زنان در زمان حیض اشاره می کند در آیه 223 سوره بقره ، در ضمن تمثیلی ،این نگاه فروتر جامعه مسیحی و یهودی به زن را محکوم کرده و بر خرافات های ناظر بر شیوه رابطه جنسی مهر بطلان می زند. ضمن آنکه در این آیه ترسیمی دقیق و لطیف از شان و جایگاه زن و رابطه جنسی و نقش مرد در این رابطه تصویر می شود.

علامه طباطبايي ضمن اشاره به برخی نکات تفسيري پرده از ظرافت تشبيهي که در اين آيه بکاررفته است برگرفته و مي نويسد« نسبت زنان به جامعه انساني همانند کشت و زرع و کشتزار است براي انسان؛ همان گونه که براي بقاي نوع بشر نياز به کشت و زرع و کشتزار است به گونه اي که بدون آن حيات بشري ممکن نيست. بشر براي ادامه حيات خويش و به وجود آمدن نسل هاي بعدي نياز به زن دارد؛ چرا که خداوند تکون آدمي را در رحم زن قرار داد؛ و از سويي مرد را علاقه مند به زن قرارداد و ميان آن ها مودت و رحمتي توام با عشق و علاقه آفريد و با آميزش اين دو صنف است که نوع بشر به حيات خويش ادامه مي دهد». <ref> . الميزان . ج 2 ص 283</ref>

بر این اساس ، این آیه به قرينه آيه قبل در مقام هشدار به کساني که زن را صرفا وسيله اي براي اطفاء شهوت قلمداد کرده و او را در حد يک ابزار شهوت راني تنزل داده اند؛ زن را به مثابه بوستان ، مرد را به مثابه باغبان و عمل جنسی را به مثابه بذر افشانی برای تولید حیات و وظیفه خطیر تکثیر و پرورش نسل دانسته که از جنس عبادات و رفتارهای متعالی انسانی است و بایستی توشه ای برای آخرت انسان باشد (وَ قَدِّمُوا لِأَنْفُسِكُمْ) نه صرف جفت گیری حیوانی. در ادامه آیه، متناسب با شان و جایگاه مقدسی که برای زن و رابطه جنسی ترسیم می کند ، مردان را به تقوای الهی در این رابطه سفارش می کند وبه نظارت و حسابرسی الهی در مورد آن هشدار می دهد (وَ اعْلَمُوا أَنَّكُمْ مُلاقُوهُ).

برخی از نقاط تفسیری این آیه شریفه به صورت فهرست وار به قرار ذیل است:

1 .«نِساؤُكُمْ حَرْثٌ لَكُمْ». همسر مناسب همچون مزرعه‏ى مناسب است و سلامت بذر، شرط توليد بهتر(فرزند صالح) است.

2. «حَرْثٌ لَكُمْ» . بذر و زمين، هر دو در توليد نقش مهمّى دارند. زن و مرد نيز در بقاى نسل آينده نقش اساسى دارند. لکن همانطور که نقش مزرعه در پرورش بذر و ارائه محصول سالم محوري است نقش زن نيز در پرورش ، تغذيه ، و تکامل جسمي و روحي و معنوي فرزند صالح حياتي و مبنايي تر است.

3. در كنار ممنوعيّت‏هاى موسمى، بهره‏گيرى‏هاى دراز مدّت است. در آيه قبل فرمود: «فَاعْتَزِلُوا؛ از نزديکي با زنانتان در زمان حيض دوري کنيد » در اين آيه مى ‏فرمايد: «فَأْتُوا حَرْثَكُمْ»

4. «فَأْتُوا حَرْثَكُمْ» در آميزش، مرد بايد به سراغ زن برود.

5 . «قَدِّمُوا لِأَنْفُسِكُمْ».غرائز نيز بايد جهت خدايى بگيرند. اگر هدف از آميزش، فرزندانى پاك و ذخيره قيامت باشد، آن نيز رنگ الهى مى‏ گيرد.

6. «قَدِّمُوا لِأَنْفُسِكُمْ». اگر نسل پاك تحويل دهيد، خودتان بهره‏مند خواهيد شد.پرورش فرزندان صالح به مثابه باقيات الصالحاتي است که انسان از نتايج آن حتي بعد از مرگ بهره مند مي شود.

7. «نِساؤُكُمْ حَرْثٌ لَكُمْ»، «قَدِّمُوا لِأَنْفُسِكُمْ» . زن، نه كالاست و نه منشأ تاريكى، بلكه او بنيان‏گذار آبادى‏ها و سرمايه‏گذار تاريخ و فرستنده هداياى اخروى است.

8 .زاد و ولد، هدف اصلى ازدواج است. «قَدِّمُوا لِأَنْفُسِكُمْ»

9 . «وَ اتَّقُوا اللَّهَ» در رابطه جنسى، لازم است تقوا مراعات مراعات شود.

10 خواسته‏ هاى نفسانى بايد با تقوا كنترل شود. «أَنَّى شِئْتُمْ». «وَ اتَّقُوا اللَّهَ».

11. ايمان به آخرت، بهترين وسيله‏ى رسيدن به تقوا است و سنگ محک برای ارزش گذاری است. «اتَّقُوا اللَّهَ وَ اعْلَمُوا أَنَّكُمْ مُلاقُوهُ» <ref> . قرائتي. محسن .تفسير نور، ج‏1، ص: 355</ref>

بنابراین همان گونه که از دلالت های این آیه برمی آید، این آیه در مقام تبیین شان و منزلت متعالی زن ، جهت دهی و تقدیس رابطه جنسی مومنانه و هشدار به مردان برای حفظ این منزلت و حرمت است.

یادداشت

پانویس