جنسیت از دیدگاه مرتضی مطهری
جنسیت از دیدگاه مرتضی مطهری؛ شباهت‌ها و تفاوت‌های زن و مرد از منظر استاد مطهری.
مرتضی مطهری، زن و مرد را از حیث خلقت مستقل دانسته و آنها را در حقوق و تکالیف مبتنی بر اصل انسانیت، مشترک می‌داند. حیات اجتماعی را میدان رقابت تلقی کرده، تفاوت موقعیت‌های اجتماعی زنان و مردان را بر بنیاد ظرفیت‌های متفاوت زن و مرد تبیین می‌کند. زنان و مردان را در دستگاه آفرینش، دارای نقش‌های ویژه برای تولید و پرورش نسل انسانی دانسته و معتقد است؛ تفاوت‌های جسمی، روانی، فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و نقش‌های جنسیتی در خانواده برای تشدید جذابیت‌های متقابل زن و شوهر و تداوم نسل انسانی حیاتی است. او انگاره تشابه جنسیتی را ستم علیه زنان می‌داند و برای تعالی فردی و پیشرفت اجتماعی از تساوی امتیازات و مجازات زن و مرد بر بنیاد اصل عدالت دفاع کرده و برای استحکام نهاد خانواده بر پیوندهای اخلاقی زن و شوهر تأکید می‌کند.
دیدگاه‌های نظری
در ارتباط به جنسیت و حقوق، دو دیدگاه کلی؛ تشابه و تساوی حقوقی وجود دارد. متفکران غربی عمدتا با استناد به اشتراک زن و مرد در حیثیت و شرافت انسانی، بر تشابه حقوقی آنها تأکید می‌کنند، اما شهید مطهری ملازمه میان حیثیت مشترک انسانی و تشابه حقوقی را رد کرده و چنین تلازمی را صرفا در تساوی حقوقی می‌داند.Invalid tag extension name: ref وی مسائل مربوط به جنسیت را در یک مجموعه نظام‌مند مورد تحلیل قرار می‌دهد Invalid tag extension name: ref و با ارجاع به پیوند عمیق حقوق با ارزش‌های اخلاقی در سبک‌زندگی اسلامی، تشابه حقوقی را خلاف عدالت و حقوق فطری زن و مرد دانسته و معتقد است؛ اسلام بر مبنای پاره‌ای از تفاوت‌های طبیعی میان زن و مرد، تشابه حقوقی را ظلم بر زن می‌داند، لذا از امتیازات حقوقی مساوی اما متناسب با خلقت زنانه و مردانه دفاع می‌کند و آن را منطبق با عدالت و در راستای تأمین آرامش و سعادت فردی، خانوادگی و جامعه انسانی می‌داند.Invalid tag extension name: ref
شباهت‌های زن و مرد
استاد مطهری با تأکید بر برابری زن و مرد در حقوق انسانى، معتقد است؛Invalid tag extension name: ref زن و مرد هر دو مستقل خلق شدهاند و هرگز زن، طفیلی مرد نیست.Invalid tag extension name: ref زنان و مردان در احراز نقش‌های اجتماعی، استفاده از مواهب خلقت، تحصيل،Invalid tag extension name: ref حق تملک و حق آزادی تفاوتی ندارند.Invalid tag extension name: ref هر دو جنس برای رسیدن به مقام قرب الهی از استعداد یکسان برخوردار هستند، پاداش‌های اخروی نیز صرفا نتیجه ایمان و عمل صالح است که هیچ ربطی به جنسیت افراد ندارد.Invalid tag extension name: ref زنان و مردان در حوزه اخلاق جنسی نیز به‌طور یکسان موظف به حفظ عفت و اجتناب از چشم‌چرانی هستند.Invalid tag extension name: ref او با استناد به آیات قرآن، حقوق متقابل زن و شوهر را در این گزاره تلخیص می‌کند که هر دو زينت و پوشش یکدیگر هستندInvalid tag extension name: ref و هر دو در تولید نسل انسانی سهم مشترک دارند.Invalid tag extension name: ref وی تفاوت زنان و مردان در قدرت یادگیری را با تردید مطرح کرده و معتقد است که این تفاوت فراگیر نیست.Invalid tag extension name: ref
دلیل تفاوت‌های زن و مرد
شهید مطهری عدم تشابه زن و مرد در پارهاى از مسائل را لازمه عدالت و حقوق فطرى انسانی و برآمدها از جهان‌ها و طبیعت متفاوت زن و مرد می‌داند.Invalid tag extension name: ref زن و مرد متناسب با هدفی که برای آن آفریده شدهاند، دارای استعدادهای مناسب و نسبتا متفاوتی هستند، هر استعداد طبيعى مبناى يك حق طبيعى است. ريشه تفاوت‌ها را باید در طبيعت جست‌وجو كرد. لازمه استعدادهاى متفاوت زن و مرد، تفاوت آنها در حقوق و تکالیف است. Invalid tag extension name: ref تفاوت در نوع خلقت موجب تفاوت در وظايف، Invalid tag extension name: ref تحرك، جذابیت و پيشرفت مىشود.Invalid tag extension name: ref قانون خلقت اين تفاوت‌ها را براى اين به وجود آورده است كه پيوند خانوادگى زن و مرد را محكمتر كند. Invalid tag extension name: ref از این منظر، نهضت فمینیستی زنان غربی، حرکتی عجولانه است که هرچند زمینه‌ساز دستیابی زنان غربی به حقوق مشابه با مردان می‌شود، اما با توجه به جنسیت زنانه، هرگز حقوق مساوى با مرد پيدا نكرده‌‌اند. از منظر مرتضی مطهری، راه رسیدن زنان به سعادت و حقوق مساوى با مردان، منحصر در اين است كه مشابهت حقوقى را از ميان بردارند و بر مبنای اصل عدالت جنسیتی، حقوقى متناسب با جنسیت خود را مطالبه کنند.Invalid tag extension name: ref
تفاوت‌های جسمی زن و مرد
مرتضی مطهری برخی تفاوت‌های جسمی زن و مرد را بدیهی دانسته و با استناد به مطالعات زیستی محققان، تفاوت‌ها را عمیق‌تر از سطح اندام ظاهری زن و مرد می‌داند؛ دستگاه تناسلی آنها سلول‌هاى نر يا ماده می‌سازد و سلول‌هاى بدنى، دستگاه‌هاى عضوى و مخصوصاً سلسله عصبى نشانة جنس او را بر روى خود دارند.Invalid tag extension name: ref مرد به‌طور متوسط درشت اندامتر و قدبلندتر از زن است. مرد خشنتر و زن ظريفتر است. صداى مرد كلفت و خشنتر است و صداى زن نازك و لطيفتر. رشد بدنى زن سريع‌تر از مرد است. حتى گفته مىشود جنين دختر از جنين پسر سريع‌تر رشد مىكند. رشد عضلانى مرد و نيروى بدنى او از زن بيشتر است. مقاومت زن در بسيارى از بيماري‌ها بیش از مرد است. زن زودتر از مرد به مرحله بلوغ مىرسد و توانایی تولید مثل او زودتر از مرد از كار مىافتد. دختر زودتر از پسر به سخن مىآيد. مغز متوسط مردان از مغز متوسط زنان بزرگتر است ولى با در نظر گرفتن نسبت مغز به مجموع بدن، مغز زن از مغز مرد بزرگتر است. ريه مرد قادر به تنفس هواى بيشترى از ريه زن است. ضربان قلب زن از ضربان قلب مرد سريع‌تر است. Invalid tag extension name: ref
تفاوت‌های روانشناختی زن و مرد
از منظر استاد مطهری؛ مرد مظهر تقاضا و زن مظهر محبوبيت است. احساسات مرد نيازآميز و احساسات زن نازخيز است. احساسات مرد طالبانه و احساسات زن مطلوبانه است. Invalid tag extension name: refميل مرد به كارهاى پر تحرك بيش از زن است. احساسات مرد، جنگى و احساسات زن بزمى است. مرد متجاوزتر است و زن آرامتر. زن از مرد سريع الهيجانتر و مرد سردمزاجتر از زن است. زن به زينت، آرايش و مدهاى مختلف علاقة زياد دارد. احساسات زن بىثباتتر از مرد است. زن از مرد محتاط‌تر، مذهبىتر، پرحرفتر، ترسوتر و تشريفاتىتر است. احساسات زن مادرانه است، توجه ناآگاهانه او به اهميت كانون خانوادگى بيش از مرد است. مرد از زن بيشتر قدرت كتمان راز را دارد و اسرار ناراحت كننده را در درون خود حفظ مىكند، لذا؛ ابتلاى مردان به بيمارى‌های ناشى از كتمان راز بيش از زنان است. زن از مرد رقيقالقلبتر است و فوراً به گريه متوسل مىشود. مرد، بندۀ شهوت خويشتن است و زن در بند محبت مرد است. مرد مىخواهد شخص زن را تصاحب كند و زن مىخواهد دل مرد را مسخر كند، مرد مىخواهد زن را بگيرد، زن مىخواهد او را بگيرند. زن از مرد شجاعت و دليرى مىخواهد و مرد از زن زيبايى و دلبرى. زن حمايت مرد را گرانبهاترين چيزها براى خود مىشمارد. زن بيش از مرد قادر است بر شهوت خود مسلط شود. شهوت مرد ابتدايى و تهاجمى است و شهوت زن انفعالى و تحريكى. Invalid tag extension name: ref
تفاوت‌های فرهنگی زن و مرد
از منظر استاد مطهری؛ دستگاه خلقت از طریق آفرینش زن و مرد، توليد نسل را تعقیب می‌کند، برای تقویت همکاری آنها طرح اتحاد را ريخته است؛ كارى كرده است كه منفعت‌طلبى، تبديل به خدمت و ايثار شود، تفاوت‌های طبیعی زن و مرد موجب جذابیت آنها برای همدیگر می‌شوند، علاقه زن و شوهر به همدیگر از جنس اخلاقی بوده و ایثارگرایانه است. Invalid tag extension name: refزن متکی و مرد تکیه‌گاه است. Invalid tag extension name: ref ممکن است زن در علوم استدلالى به پاى مرد نرسد ولى در ادبيات و نقاشى دست كمى از مرد ندارد. Invalid tag extension name: ref تعلیم و تربیت دختران و پسران باید متناسب با تفاوت‌های جسمی و روانى آنها باشند. Invalid tag extension name: ref سبک‌های زندگی زنانه و مردانه متفاوت است. چون زن با مرد از نظر صلاحيت ذاتى براى قبول مسئوليت‌های اجتماعی متساوى نيستند. Invalid tag extension name: ref زنان بايد به بسط مواهب طبيعى خود در جهت سرشت خاص خويش بدون تقليد از مردان بكوشند. وظيفه زنان در راه تكامل بشريت خيلى بزرگتر از مردها است و نبايستى آن را اندک تلقی کنند Invalid tag extension name: ref شهید مطهری، نگرش استثماری زن و شوهر به همدیگر را نفی کرده، پیوند آنها را بر مبنای اصل مودت و رحمت Invalid tag extension name: ref تفسیر می‌کند Invalid tag extension name: ref و معتقد است؛ شالوده اجتماع انسانى و بنيان تربيت نسل آينده بر اين اساس نهاده شده است. Invalid tag extension name: ref
تفاوت‌های اجتماعى زن و مرد
استاد مطهری در احراز موقعیت‌های اجتماعی، زنان و مردان را دارای حقوق مشابه دانسته و معتقد است؛ حقوق اوّلى طبيعى آنها مانند يكديگر است؛ در استفاده از مواهب خلقت، اشتغال، نامزدی برای پست‌هاى اجتماعى و تحصيل تفاوتی میان زن و مرد وجود ندارد. منتها این تشابه حقوقی اوليه، تدريجاً آنها را از لحاظ حقوق اكتسابى در وضع نامساوى قرار مىدهد؛ چون جامعه میدان مسابقه است و در این میدان Invalid tag extension name: ref هرکس متناسب با استعداد خود امتیازی را کسب می‌کند. Invalid tag extension name: ref اسلام با حفظ حریم زن هرگز مخالف حضور زنان در جامعه نیست، Invalid tag extension name: ref اسلام با اختلاط زن و مرد مخالف بوده Invalid tag extension name: ref و آن را به ابتذال کشیده شدن زن و هرزگی قلب‌ها می‌داند. Invalid tag extension name: ref عفت، امانت بزرگ انسانى بر دوش زن است که اگر از آن بگذرد، به امانت انسانى و اجتماعى خيانت كرده است. Invalid tag extension name: ref گرایش زن به عفت و حجاب، تدبيرى است كه خود زن با يك نوع الهام براى گران‌بها كردن و حفظ موقعيت خود در برابر مرد به كار می‌برد.Invalid tag extension name: ref
تفاوت‌های اقتصادی
مرتضی مطهری ضمن تأکید بر استقلال مالی زن، Invalid tag extension name: ref تفاوت‌های حقوق مالی میان زن و مرد از قبیل تفاوت در ارث، دیه، نفقه و مهریه را با ارجاع به نقش‌های جنسیتی زن و شوهر در چارچوب زناشویی تحلیل کرده و آنها را امتیازات مالی برای زنان تلقی می‌کند.Invalid tag extension name: ref از این منظر، اسلام کارهای سخت را ظیفه مرد قرار داده است تا زن آسایش و نشاط داشته باشد؛ وقتی زن آسوده و بانشاط بود، كانون خانوادگى را محل آسايش مرد ساخته و بستر مناسبی برای پرورش فرزندان صالح فراهم می‌سازد. Invalid tag extension name: ref
تفاوت نقش‌های خانوادگی زن و مرد
شهید مطهری با تأکید بر این گزاره که در قانون خلقت، مرد مظهر نياز و زن مظهر پاسخ‌گويى آفريده شده است، خواستگاری مرد از زن را امر طبیعی دانسته و آن را بهترين ضامن برای حفظ حيثيت زن و جبران كننده ضعف جسمانى او در مقابل مرد می‌داند.Invalid tag extension name: ref عشق ابتدایی زن به مرد را محکوم به شکست دانسته و پاسخ عاشقانه زن به مرد عاشق را موجب تداوم حیات عاشقانه تلقی می‌کند.Invalid tag extension name: ref اذن ولی در ازدواج دختران را به این دلیل شرط صحت ازدواج می‌داند که مرد شکارچی و دختر خوش‌باور است، لذا دختر باید با پدرش كه از احساسات مردان بهتر آگاه است، مشورت کرده و لزوماً موافقت او را جلب كند. Invalid tag extension name: ref مهر را با حيا و عفاف زن از يك ريشه دانسته و معتقد است؛ زن فطرتا می‌داند كه عزت و احترام او به اين است كه خود را رايگان در اختيار مرد قرار ندهد.Invalid tag extension name: ref پس از تشکیل خانواده به‌طور طبیعی نقش‌های جنسیتی پدید آمده، زن در مقام بانویی و مادری قرار گرفته و مرد از موقعیت پدری و همسری، عهده‌دار تأمین نفقه همسر و فرزندانش می‌شود.Invalid tag extension name: ref نهاد خانواده فراتر از تساوی حقوقی بر دلبستگی زن و شوهر استوار است؛ مرد مانند کوهسار است و زن بايد از وجود مرد عواطف بگيرد تا بتواند فرزندانش را از سرچشمه فياض عواطف خود سيراب كند.Invalid tag extension name: ref
پانویس
منابع
- قرآن
- مطهرى، مرتضى، مجموعه آثار شهيد مطهرى(مسأله حجاب)، ج19 تهران- قم، صدرا، 1377ش.
- مطهرى، مرتضى، مجموعه آثار شهيد مطهرى(نظام حقوق زن در اسلام)، ج19 تهران- قم، صدرا، 1377ش.
- مطهرى، مرتضى، مجموعه آثار شهيد مطهرى،(آشنايى با قرآن(1- 5))، ج26، تهران- قم، صدرا، 1377ش.
- مطهرى، مرتضى، مجموعه آثار شهيد مطهري (اخلاق جنسى)، ج19، تهران- قم، صدرا، 1377ش.
- مطهرى، مرتضى، مجموعه آثار شهيد مطهري (زن و مسائل قضايى و سياسى)، ج29، تهران- قم، صدرا،1377ش.
- مطهرى، مرتضى، مجموعه آثار شهيد مطهري(تعليم و تربيت در اسلام)، ج22، تهران- قم، صدرا، 1377ش.
- مطهرى، مرتضى، يادداشت‌هاى شهيد مطهرى، تهران- قم، صدرا، 1378ش.