کنترل بارداری

کنترل بارداری؛ توازن فرزند‌آوری با ظرفیت‌های خانوادگی و ملی.

کنترل بارداری در سطح خرد، متأثر از نگرش‌های متفاوت زن و مرد و در سطح کلان، ناظر به سیاست‌هایی است که حاکمیت برای تنظیم موالید اعمال می‌کند. افزایش بی‌رویه جمعیت، هرچند مشکلات جدی برای جامعه به دنبال دارد، اما کاهش فزاینده جمعیت، پیامدهای سنگین‌تر‌ امنیتی، اقتصادی، فرهنگی و روانی را بر جامعه تحمیل می‌کند.

مفهوم‌شناسی

كنترل‌ بارداری، عملی آگاهانه و ارادی است كه هدف از آن در سطح خانواده، ایجاد توازن ميان امکانات اقتصادی و تعداد اولاد است و در سطح جامعه، ناظر به سیاست‌گذاری حاکمیت به‌منظور ايجاد تعادل ميان جمعيت و توليد بوده و الزاماً با محدود ساختن مواليد و كاهش جمعيت ملازم نيست و چه بسا در مواردی مستلزم تکثير جمعيت است.<ref>عظیم‌زاده اردبيلی و جلالي، «آسیب‌شناسی سیاست کنترل موالید و قانون تنظیم خانواده»، 1397ش، ص127.</ref>

جنسیت و بارداری

بلوغ‌ جنسی‌ در زنان‌ زودتر از مردان رخ‌ می‌دهد. توان‌ باروری‌ مرد بیشتر از زن‌ بوده و تا هشتاد سالگی‌ و پس از آن می‌تواند ادامه‌ یابد، اما باروری‌ زن‌ با یائسگی‌ پایان‌ می‌یابد. عقیمی‌ در زنان‌ شایع‌تر از مردان‌ است. زن‌ در طول دوران‌ باروری‌ حدود 400 تخمک‌ تولید می‌کند، حال‌ آن‌‌که‌ در هر بار انزالِ‌ مرد 400 میلیون‌ اسپرم‌ وجود دارد. سلول‌ تخمک زن‌، کروموزوم‌ جنسی‌ X دارد، ولی‌ اسپرم‌ها دارای‌ دو نوع ‌X و Y هستند، جنسیت‌ جنین‌ بسته‌ به‌ این‌که‌ کدام‌ یک‌ از اسپرم‌ها با تخمک‌ لقاح‌ کند، معین‌ می‌شود و زن‌ در پسر یا دختر شدن‌ نطفه،‌ نقش‌ چندانی‌ ندارد. در دستگاه‌ تولیدمثل‌ زن،‌ تحولات‌ هورمونی‌ و پدیده‌هایی‌ چون‌ قاعدگی‌، آبستنی، زایمان، شیردهی؛ بر جسم، روان و فعالیت‌های‌ زن‌ تأثیر می‌گذارند. بهترین‌ سن‌ برای‌ بارداری زنان‌ هفده تا بیست‌وپنج سالگی‌ است‌، در سی‌سالگی‌، توان‌ باروری‌ زن‌ کاهش‌ یافته و در طول‌ دوران‌ بارداری‌ تغییرات‌ زیادی‌ در بدن‌ زن پدید می‌آید. در حدود سی تا چهل‌سالگی‌ با بی‌نظم‌ شدن‌ قاعدگی‌ و قطع‌ آن‌ و پایان‌ کار تخمدان‌ها یائسگی‌ اتفاق‌ می‌افتد که‌ خود از بحرانی‌ترین‌ مراحل‌ زندگی‌ زن‌ است. مرگ‌ جنین‌ مرد بیش‌ از زن‌ است. با آن‌که‌ عمدتا تولید نوزاد پسر بر دختر پیشی‌ دارد، در پایان‌ عمر تعداد بیوه‌‌زنان‌ بیشتر می‌شود.<ref>حسینی، «تفاوت‌های بیولوژیک زن و مرد (بدن، روان و هوش)»، 1379ش.</ref>

تاریخچه کنترل بارداری

در گذشته عوامل مختلفی تعداد زايمان‌هاي زنده را محدود ساخته و تعادل جمعیتی را حفظ می‌کرد. زنان در دوران حاملگي و وضع حمل با خطر جدي مرگ مواجه بودند، نوزادان و کودکان زیادی پس از ولادت مي‌مردند. براي کنترل بارداری، مرد‌ها مجبور بودند از شيوه رياضت‌‌‌ جنسي و يا از شيوه‌ عزل استفاده ‌کنند، اما امروزه روش‌هاي جدید، اين امکان را به مردان و زنان داده تا ميان تلذذ و بارداری تفکيک کنند.<ref>سگالن، جامعه‌شناسي تاريخي خانواده، 1388ش، ص187-194.</ref>

کنترل بارداری در ایران

سیاست کنترل بارداری در غرب از حدود صد سال پیش و در جهان اسلام، از شصت سال پیش آغاز شد.<ref>رهايی و رضايی، «بررسی مبانی فقهی مسئولیت حکومت اسلامی در مساله کنترل موالید و جمعیت شهري»، 1394ش، ص294.</ref> امروزه برخی از کشورها با مشکل تراکم جمعیت و برخی دیگر با کمبود یا پیری جمعیت مواجه هستند. در ايران کنترل بارداری، از دهه چهل به‌صورت رسمي شروع شد. از دهه هفتاد به بعد سطح باروری در کشور با سرعتي استثنايي، كاهش پیدا کرد. ايران در حال حاضر جزء ده كشوری است كه به‌‌‌سرعت به‌سمت كهنسالي در حركت است و از اين جهت در جايگاه ششم جهان قرار دارد. به همین دلیل، جمهوری اسلامی ایران راهبردهای کلانی برای افزايش هدفمند جمعيت كشور، تعريف کرده و تدابير وسيعي برای تحقق آن انديشيده و اجرا مي‌کند. <ref>عظیم‌زاده اردبيلی و جلالي، «آسیب‌شناسی سیاست کنترل موالید و قانون تنظیم خانواده»، 1397ش، ص128-137.</ref>

عوامل مؤثر بر کنترل بارداری

در گذشته فرزند زیاد، به‌ویژه داشتن فرزند پسر، به‌منظور کسب درآمد بیشتر و یا دفاع از خانواده در منازعات قبیله‌ای، ارزش به‌شمار می‌رفت، اما امروزه داشتن فرزند یک تصمیم عاطفی است. در گذشته نقش‌های جنسیتی رسمیت داشت و امروزه زنان برای خود نقش‌هایی قایل هستند که در راستای پیشرفت فردی‌شان تفسیر می‌شوند. آنها با کسب آگاهی از شیوه‌های پیشگیری <ref>عنایت و پرنیان، «مطالعه رابطه جهانی شدن فرهنگی و گرایش به فرزندآوری»، 1392ش، ص118-119.</ref> و با استناد به حق مدیریت بدن، ناچیز شمردن نقش‌های جنسیتی و اشتیاق وافر به فعالیت‌های اجتماعی، گرایش‌ کمتری به فرزندآوری دارند.<ref>عظیم‌زاده اردبيلی و جلالي، «آسیب‌شناسی سیاست کنترل موالید و قانون تنظیم خانواده»، 1397ش، ص134-135.</ref> در میان گروه‌های مذهبی که ازدواج در سنین پایین تشویق شده، داشتن فرزندان زیاد ارزش و استفاده از وسایل کنترل باروری ناشایست دانسته می‌شوند، تمایل به فرزندآوری بیشتر است. میزان تمایل به فرزندآوری افراد، ارتباط مستقیمی با میزان دین‌داری آنها دارد، همزمان با بالا رفتن سطح دین‌داری تمایل به داشتن فرزندان بیش‌تر، افزایش می‌یابد و با کاهش دین‌داری، میزان تمایل به الگوی تک‌فرزندی برجسته‌تر می‌شود. در این میان؛ زنان متدین نسبت به مردان متدین، تمایل بیشتر به فرزندآوری زیاد، دارند.<ref>فروتن و رضایی‌پاشا، «تأثیرات هویت دینی بر تمایلات فرزندآوری در روستایی و شهری منتخب ایران»، 1397ش، ص80-93.</ref>

پیامدهای تکثیر و تحدید بارداری

پیامدهای اجتماعی

عمده‌ترین پیامدهای انفجار جمعیت؛ اختلال در فرایند توسعه و ناتوانی دولت از تأمین نیازهای فرهنگی، بهداشتی، معیشتی و امنیتی است؛<ref>رهايی و رضايی، «بررسی مبانی فقهی مسئولیت حکومت اسلامی در مساله کنترل موالید و جمعیت شهري»، 1394ش، ص305.</ref> از سوی دیگر، کاهش جمعیت نیز موجب کاهش قدرت ملی، کاهش نیروی کار، رشد منفی اقتصادی و فقر عمومی می‌شود.<ref>نیک‌کار و امامی ‌نمین، «بررسی احکام کنترل موالید و پیشگیری از بارداری، با رویکردی بر ضرورت افزایش و بحران پیری جمعیت»، 1398ش، ص366.</ref> مدیریت خانواده پرجمعیت، نیازمند تفاهم، همکاری، قناعت و فداکاری مرد برای تأمین معیشت و ایثار زن برای رسیدگی به امور داخلی منزل است. کاهش باروری به چنین ارزش‌هایی آسیب می‌رساند. در خانواده‌های تک‌فرزندی، نیاز کودک به همبازی با خواهر یا برادر تأمین نمی‌شود.<ref>عظیم‌زاده اردبيلی و جلالي، «آسیب‌شناسی سیاست کنترل موالید و قانون تنظیم خانواده»، 1397ش، ص144-146.</ref> فقدان فرزند، بقای خانواده را تهدید می‌کند و برخی از زنان اساسا به‌منظور حفظ خانواده به فرزندآوری تن می‌دهند.<ref>كبودي و دیگران، «الگوي تصمييم‌گيری فرزندآوري: بك مطالعه كیفي»، 1392ش، ص508.</ref>

پیامدهای فردی

استفاده از روش‌های پیشگیری از بارداری به سلامت زن و شوهر آسیب می‌رساند؛ عزل باعث كسالت مرد شده و در اثر تکرار درمانش دشوار می‌شود. در باره زن موجب غده فيبرم و سرطان رحم مي‌شود، همچنين خوردن دارو برای پیشگیری از بارداری، ضررهای مزاجي شديدی از قبیل كسالت اعصاب، ناراحتی قلبی، سرطان رحم، اختلال در جريان خون و به‌هم خوردن سیر و عمل طبيعي غدد و ترشحات زايد می‌شود.<ref>عظیم‌زاده اردبيلی و جلالي، «آسیب‌شناسی سیاست کنترل موالید و قانون تنظیم خانواده»، 1397ش، ص146.</ref> فقها نیز با استناد به ادله حرمت اضرار به نفس؛ عقیم ساختن دائمی زن یا مرد را حرام می‌دانند و عده‌ای این حکم را به پیشگیری موقت نیز تعمیم داده و عزل را به‌دلیل ایجاد اضطراب‌های روانی جایز نمی‌دانند.<ref> نیک‌کار و امامی ‌نمین، «بررسی احکام کنترل موالید و پیشگیری از بارداری، با رویکردی بر ضرورت افزایش و بحران پیری جمعیت»، 1398ش، ص373-374.</ref>

روش‌های کنترل بارداری

به‌طور کلی روش‌های کنترل باروری، ناشی از تصمیمات فردی و سیاست‌های تشویقی است. کشورها از سیاست‌های کنترل باروری برای تنظیم جمعیت‌ استفاده می‌کنند. کشورهای با رشد منفی جمعیت، با اعمال محدودیت‌ در ارائه خدمات برای جلوگیری از بارداری و در کشورهای با رشد زیاد جمعیت با توسعه ارائه خدمات برای پیشگیری از بارداری، سعی در حل مشکلات جمعیتی خود دارند. البته بین روش‌های کنترل موالید، پیشگیری از باروری از اهمیتی ویژه برخوردار است.<ref>نیک‌کار و امامی ‌نمین، «بررسی احکام کنترل موالید و پیشگیری از بارداری، با رویکردی بر ضرورت افزایش و بحران پیری جمعیت»، 1398ش، ص369.</ref> ابزارهای پیشگیری از بارداری به‌صورت مکانیکی یا شمیایی هستند، عزل و استفاده از کاندوم عمدتا مربوط به مردان و ابزارهایی چون شيردهي، اسپرم‌كُش‌های واژينال، خودداری دوره‌ای، ديافراگم، كلاهک دهانه رحم، پيشگيری‌ كننده‌های هورموني-تزريقي، كاشت‌های زيرپوستي مربوط به زنان و قرص‌های ضد بارداری و عقيم‌سازی مشترک میان مردان و زنان است. روش‌های دیگری نیز وجود دارد که مانع از انعقاد نطفه می‌شود.<ref>عظیم‌زاده اردبيلی و جلالي، «آسیب‌شناسی سیاست کنترل موالید و قانون تنظیم خانواده»، 1397ش، ص139.</ref>

کنترل بارداری از منظر اسلام

فقها و محققین اسلامی در موضوع کنترل بارداری، چه در حوزه خانوادگی و چه در سطح حاکمیت اسلامی، اختلاف نظر دارند.<ref>رهايی و رضايی، «بررسی مبانی فقهی مسئولیت حکومت اسلامی در مساله کنترل موالید و جمعیت شهري»، 1394ش، ص295.</ref> نظریات مطروحه در این ارتباط در سطوح سه‌گانه ذیل قابل بررسی است:

1. زوجیت و حق استیلاد

فقها عمدتا کنترل باروری را در حوزه احکام فردی زوجین و مرتبط با مسئله عزل بررسی کرده‌اند. مشهور فقها به‌دلیل این‌که فرزندخواهی را حق زوج می‌دانند، عزل او را جایز دانسته و امتناع زن از استقرار نطفه در رحم را بدون اذن زوج جایز نمی‌دانند. از این حکم می‌توان استنباط کرد که فرزندخواهی حق زوج است<ref> نیک‌نژاد، «وضعیت فقهی–حقوقی شروط راجع به فرزندآوری یا عدم فرزندآوری در نکاح»، 1394ش، ص109.</ref> و جواز عزل بر دیگر ابزارهای مشابه آن نیز قابل تعمیم است.<ref>رهايی و رضايی، «بررسی مبانی فقهی مسئولیت حکومت اسلامی در مساله کنترل موالید و جمعیت شهري»، 1394ش، ص296.</ref> تعدادی از فقها، فرزندخواهی را حق اختصاصی زوجه دانسته، عزل و دیگر روش‌های پیشگیری توسط زوج بدون اذن زوجه را حرام می‌دانند. برخی از محققین با توجه به آرای فقها معتقدند؛ فرزندخواهی هرچند مرتبط با مسئله عزل است، اما این دو، موضوعات جداگانه و دارای احکام متفاوتی هستند. عزل در واقع مربوط به التذاذ است. از آن‌جایی‌که زن و مرد به‌گونه‌های متفاوتی از مقاربت لذت می‌برند، عزل زن به‌دلیل این‌که به تمتع و تحقق جماع از منظر مرد صدمه می‌زند، جایز نیست، اما مرد بهتر است عزل نکند. فرزندخواهی اگر از مقتضای اطلاق نکاح باشد از حقوق مشترک زوجین می‌شود. از تلفیق دیدگاهای فقهی که عزل از سوی زوج یا زوجه را بدون رضایت دیگری موجب ثبوت دیه می‌دانند، همین مسئله استنباط می‌شود و در نتیجه هیچ‌کدام از زوجین نمی‌توانند بدون اجازه دیگری از استیلاد امتناع کنند.<ref> نیک‌نژاد، «وضعیت فقهی–حقوقی شروط راجع به فرزندآوری یا عدم فرزندآوری در نکاح»، 1394ش، ص110-111.</ref>

2. حاکمیت و کنترل بارداری

برخی فقها به‌دلیل این‌که؛ دلالت آیات و روایات را صرفا بر مطلوبیت تکثیر نسل دانسته و وجوب را از هیچ‌کدام قابل استنباط نمی‌دانند،<ref>نیک‌کار و امامی‌ نمین، «بررسی احکام کنترل موالید و پیشگیری از بارداری، با رویکردی بر ضرورت افزایش و بحران پیری جمعیت»، 1398ش، ص372.</ref> از سوی دیگر، تنگناهای اقتصادی و نرخ بالای رشد جمعیت را موجب تخریب محیط زیست تلقی می‌کنند، با تحدید باروری موافق بوده و معتقدند که حکومت‌‌ها باید در این زمینه برنامه‌ریزی داشته باشند و در صورت لزوم، خانواده‌ها را وادار به تحدید بارداری کنند.<ref>نیک‌کار و امامی ‌نمین، «بررسی احکام کنترل موالید و پیشگیری از بارداری، با رویکردی بر ضرورت افزایش و بحران پیری جمعیت»، 1398ش، ص367.</ref> گروهی دیگر، با استناد به آیات و روایات، احترام به مخلوق الهی، نگرانی از نابودی بشر، تکثیر جمعیت مسلمانان، افزایش توان‌های اقتصادی، سیاسی و اجتماعی امت اسلامی،<ref>رهايی و رضايی، «بررسی مبانی فقهی مسئولیت حکومت اسلامی در مساله کنترل موالید و جمعیت شهري»، 1394ش، ص295-296.</ref> تحدید باروری را غیر مجاز، مخالف فلسفة اسلام و روح ایمان عنوان کرده‌اند.<ref>نیک‌کار و امامی‌ نمین، «بررسی احکام کنترل موالید و پیشگیری از بارداری، با رویکردی بر ضرورت افزایش و بحران پیری جمعیت»، 1398ش، ص367.</ref> برخی جامعه‌شناسان نیز در تأیید این دیدگاه معتقدند: خانواده پر اولاد موجب تقویت فضایل اخلاقی در خانواده‌ شده و جامعه هم طبعا از استحکام خانواده‌ها بهره‌مند می‌شود.<ref>علایی‌نوین و آل‌رسول، «بازپژوهی رویکردهای فقهی در مباحث کنترل جمعیت و تنظیم خانواده»، 1393ش، ص143.</ref>

3. اجماع فقهی در کنترل بارداری

طبق ديدگاه اسلام؛ فزوني كمي و كيفي جمعيت بايد با هم مورد توجه قرار گيرند.<ref>عظیم‌زاده اردبيلی و جلالي، «آسیب‌شناسی سیاست کنترل موالید و قانون تنظیم خانواده»، 1397ش، ص136.</ref> همان‌گونه که فرزندآوری دارای اهمیت بنیادین است،<ref> سوره نحل، آیه 72.</ref> تربیت فرزندان نیز از اهمیت محوری برخوردار است.<ref>فلسفي، الحديث، 1368ش، ج‏3، ص213. </ref> اصل اولیه، افزایش باروری بوده و تحدید آن، یک استثنا است. زوجین و حاکمان جامعه اسلامی در اصل وظیفه دارند که مجری دستورات اولیة شرع بوده و برای افزایش باروری تلاش کنند، اما در حالاتی که ضرروت‌ها و مصالحی موجب پدید آمدن احکام ثانویه شوند، می‌توانند متناسب با شرایط پیش آمده، برای تحدید باروری نیز برنامه‌ریزی کنند. از ترکیب ادله موافقین و مخالفین، استفاده می‌شود، در وضعیتی که جامعه با کاهش جمعیت مواجه باشد، مطابق هردو دیدگاه؛ باید تدابیری در سطح خرد و کلان برای افزایش باروری سنجیده شده و با جدیت بیشتر اجرایی شوند. در خصوص مرجعی که ضرورت کنترل باروری را تشخیص دهد، اختلاف نظر است؛ برخی از فقها، نظر اهل خبره را معتبر می‌دانند و برخی دیگر معتقد به تشخیص ولی فقیه هستند.<ref>نیک‌کار و امامی‌ نمین، «بررسی احکام کنترل موالید و پیشگیری از بارداری، با رویکردی بر ضرورت افزایش و بحران پیری جمعیت»، 1398ش، ص368.</ref>

منابع

• قرآن.
• حسینی، سید غلامحسین، « تفاوت‌های بیولوژیک زن و مرد (بدن، روان و هوش)»، در کتاب نقد، شماره 17، 1379ش.
• رهايی، سعید و رضايی، مجید، «بررسی مبانی فقهی مسئولیت حکومت اسلامی در مساله کنترل موالید و جمعیت شهري»، در فصلنامه مدیریت شهری، شماره 41، زمستان 1394ش.
• سگالن، مارتن، جامعه‌شناسی تاریخی خانواده، ترجمه حمید الیاسی، تهران، مرکز، 1388ش.
• ‌عظیم‌زاده اردبيلی، فائزه و جلالي، زهرا، «آسیب‌شناسی سیاست کنترل موالید و قانون تنظیم خانواده»، در دوفصلنامه فقه و حقوق خانواده (نداي صادق)، سال بيست‌وسوم، شماره 68، بهار و تابستان 1397ش.
• علایی ‌نوین، فروزان و آل‌رسول، سوسن، «بازپژوهی رویکردهای فقهی در مباحث کنترل جمعیت و تنظیم خانواده»، در فصلنامه پژوهش‌های فقه و حقوق اسلامی، سال یازدهم، شماره 38، زمستان 1393ش.
• عنایت، حلیمه و پرنیان، لیلا، «مطالعه رابطه جهانی‌شدن فرهنگی و گرایش به فرزندآوری»، در فصلنامه زن و جامعه، سال چهارم، شماره 2، تابستان 1392ش.
• فروتن، یعقوب و رضایی ‌پاشا، صدیقه، «تأثیرات هویت دینی بر تمایلات فرزندآوری در روستایی و شهری منتخب ایران»، در فصلنامه مطالعات ملی، سال نوزدهم، شماره 1، 1397ش.
• فلسفى، ‏محمدتقى، الحديث، تهران، فرهنگ اسلامى‏، 1368ش.
• كبودي، مرضيه و دیگران، «الگوي تصميم‌گيری فرزندآوري: یك مطالعه كیفي»، در فصلنامه پايش، سال دوازدهم شماره 5، مهر و آبان 1392ش.
• نیک‌کار، جمال و امامی ‌نمین، محمود، «بررسی احکام کنترل موالید و پیشگیری از بارداری، با رویکردی بر ضرورت افزایش و بحران پیری جمعیت»، در پژوهش‌های فقهی، دوره 15، شماره 2، تابستان 1398ش.
• نیک‌نژاد، جواد، «وضعیت فقهی–حقوقی شروط راجع به فرزندآوری یا عدم فرزندآوری در نکاح»، در پژوهشنامه حقوق اسلامی، سال شانزدهم، شماره 1، بهار و تابستان 1394ش.