معلم زن

معلم زن: امتیازات و دشواری‌های نقش معلمی برای زنان.

زنان در نقش معلمی کسب هویت، جایگاه اجتماعی و پاداش‌های مادی و معنوی را دنبال می‌کنند. معلمی زنان تعارض و فشار نقش‌ها و همچنین دلسردی از نقش را نیز در پی داشته است.

تاریخچه معلمی زنان در ایران

برخی، ربابه مرعشی را آغازگر معلمی و آموزش زنان و دختران در خانه‌اش در سال 1270ش، دانسته‌اند پس از وی، مهرتاج رخشان، در سال 1280ش، مدرسه‌ای در تهران تاسیس کرد. کتاب «آشنایی با تاریخ مدارس دخترانه» فعالیت‌های مهرتاج رخشان در زمینه آموزش زنان را توصیف کرده است. خانم طوبی، در سال 1289ش، یعنی چهار سال بعد از مشروطه، مدرسه دخترانه‌ای با عنوان «عفاف» دایر کرد. تا سال 1290ش، مدارس دخترانه در ایران به 36 باب رسید. در آن دوره، تأمین معلمان مدارس زنانه به ‌دو شیوه صورت می‌گرفت؛ برخی فارغ‌التحصیلان مدارس خارجی و برخی دیگر دختران دانش‌آموخته، با مدرک ششم ابتدایی و بعدها مدرک متوسط، در مدارس داخلی بودند. انقلاب مشروطه به‌نقش معلمان زن جنبه دولتی بخشید.<ref>حسینی، «وضعیت شغلی معلمان زن در عصر رضاشاه، تابستان»، 1402ش، ص17-19.</ref> در دوره قاجار دارالمعلمات، نقش مهمی در تربیت معلمان زن داشت. تاریخچه شکل‌گیری دارالمعلمات به‌اقدام میرزا یوسف‌خان مؤدب‌الدوله برای آموزش دختران خود بازمی‌گردد. در زمان رضاشاه دارالمعلمات که در کنار دارالمعلمین فعالیت داشت، به دانش‌سرای دختران تبدیل شد. در کنار آن نهادهایی مانند کانون بانوان در افزایش معلمان زن نقش داشت. در همین دوره، آموزش خصوصی درون منازل نیز به وفور ادامه یافت.<ref>حسینی، «وضعیت شغلی معلمان زن در عصر رضاشاه، تابستان»، 1402ش، ص17-19.</ref> با این حال تا قبل از انقلاب اسلامی زنان نسبت به‌ مردان در ایران کمبودهای آموزشی فراوانی داشتند و بعد از انقلاب توجه بیشتری به آموزش زنان شد. نهضت سوادآموزی و الزام تحصیل دختران در شهرها و روستاها نقش عمده‌ای در رشد تحصیلات زنان داشت. در نتیجه آموزگاران زن در مقطع ابتدایی بیشتر از مردان شد؛ اما در سایر مقاطع به‌ویژه تحصیلات تکمیلی وضعیت متفاوت است.<ref>سفیری و ایمانیان، جامعه‌شناسی جنسیت، 1392ش، ص183.</ref>

وضعیت معلمان زن در غرب

جایگاه زنان و مردان در نقش معلمی، همسان نیست. جامعه‌شناسان ثابت کرده‌اند که آموزگاران مرد دارای موقعیتی مناسب‌تر هستند و اکثر جایگاه‌های مهم‌تر را در اختیار دارند. به‌عنوان نمونه در 1989م، تنها 93 زن استاد دانشگاه در بریتانیا وجود داشت که تنها 3 درصد کل استادان را تشکیل می‌داد. در یک تحقیق دیگر ثابت شده است که از 202 استاد جوان زیر 40 سال، تنها دو نفر زن بودند. در همان سال 1989م، دانشگاه بریستول به‌ حضور یک استاد زن دانشگاه فخر می‌فروشد. نمونه دیگر، دانشگاه‌های اسکاتلند است که تنها یک‌ونیم درصد استادان آن زن بودند. در مجموع در بریتانیا تنها یازده درصد اساتید دانشگاه زن بودند که از این تعداد تنها هفده درصد به استادیاری و بالاتر می‌رسند؛ در حالی که چهل‌ودو درصد مردان به‌چنین مقاماتی می‌رسند. تحقیقات نشان می‌دهد که زنان در زمینه ارتقای رتبه، ده تا پانزده سال از مردان عقب هستند.<ref>گیرنت، زمینه جامعه‌شناسی کار، 1382ش، ص306.</ref>

انگیزه‌ها و اهداف معلمان زن

معلمان زن انگیزه‌ها و اهداف متفاوتی در روی‌آوری به نقش معلمی داشتند، از جمله:

1. گسترش فرهنگ دینی و انسانی با تأسی به پیامبر اسلام<ref>مجلسی، بحارالانوار، ج71، 1386ش، ص337.</ref>
2. الگو بودن برای دختران و دانش‌آموزان؛<ref>«معلمان زن، اهداف تعلیم و تربیت را در کلاس با فطرت پاک مادرانه پیش می‌برند»، خبرگزاری پانا.</ref>
3. اثرپذیری از محیط فرهنگی پیرامون؛
4. انتخاب معلمی به‌عنوان یک فعالیت اقتصادی به منظور کسب درآمد؛
5. تربیت کودکان و نوجوانان؛
6. مقدس بودن شغل معلمی در فرهنگ اسلامی ـ ایرانی.<ref>«مشق عشق بر لوح سفید کودکان، چرا بانوان معلمی را ترجیح می‌دهند» ؟ خبرگزاری ایرنا.</ref>

نیازمندی‌ها و اقتضائات معلمی

شغل معلمی دارای الزاماتی است، از جمله:

1. آشنایی با علوم روز و تکنولوژی مرتبط با شغل معلمی.
2. کسب اعتماد خانواده‌ها و اولیاء دانش‌آموزان.<ref>«مشق عشق بر لوح سفید کودکان، چرا بانوان معلمی را ترجیح می‌دهند» ؟ خبرگزاری ایرنا.</ref> داشتن توانمندی کلامی. برخی تحقیقات روانشناختی نشان‌دهنده توانایی کلامی بیشتر زنان نسبت به ‌مردان است؛ هرچند برخی محققان به‌ توانایی بیشتر زنان نسبت به مردان با دیدۀ تردید نگریسته‌اند و برخی دیگر اصل توانمندی کلامی زنان را پذیرفته، اما ‌منشأ جنسیتی تفاوت را نمی‌پذیرند و عوامل دیگر را مؤثرتر می‌دانند.<ref>خسروی و همکاران، مبانی روانشناختی جنسیت، 1382ش، ص50.</ref>

امتیازات معلمی برای زنان

1. تناسب شغل معلمی و مادرانگی: برخی تفاوت‌های جنسی ریشه در طبیعت مردانه و زنانه دارد، مردان به کارهای بیرون از خانه، خشونت‌های برخی مشاغل و به ریاست خانه تمایل فطری دارند. زنان در مقابل به کارهای ظریف‌تر، ریاست غیرمستقیم در خانه و کمک به برقراری روابط تمایل دارند. زنان نیازمند استراحت و فراغت برای زایمان و تربیت اولاد هستند. این امور نقش زنان در خانه‌داری را برجسته می‌سازد.<ref>رودز، تفاوت‌های جنسیتی را جدی بگیریم، 1392ش، ص296.</ref> در عین حال نشان می‌دهد که نقش معلمی با نقش مادرانه زنان تناسب دارد و زنان به ‌احراز چنین شغلی تمایل فطری دارند. حس مادرانه به ‌برقراری کنش متقابل مؤثرتر یاری می‌رساند و موجب تسهیل تعلیم و تربیت می‌شود.<ref>معلمان زن اهداف تعلیم و تربیت را در کلاس با فطرت پاک مادرانه پیش می‌برند»، خبرگزاری پانا.</ref>
2. محیط آرام و سالم شغل معلمی: از نظر زنان، معلمی به‌دور از هیاهوی معمول زندگی است و آسیب‌های آن از محیط‌های دیگر مشاغل، کمتر است.<ref>«مشق عشق بر لوح سفید کودکان، چرا بانوان معلمی را ترجیح می‌دهند» ؟ خبرگزاری ایرنا.</ref>
3. امکان تنظیم ساعت کاری شغل معلمی: تا حدودی می‌توان ساعات کار در معلمی را انتخاب کرد.<ref> «مشق عشق بر لوح سفید کودکان، چرا بانوان معلمی را ترجیح می‌دهند» ؟ خبرگزاری ایرنا.</ref> کاستلز به‌طور کلی امتیاز شغل زنان را تناسب با کارهای نیمه‌وقت و پاره‌وقت می‌داند.<ref>عبدی، مقدمه‌ای بر پژوهش در جامعه‌شناسی خانواد در ایران، 1392ش، ص60.</ref>
4. امکان همکاری بیشتر مدیر با معلمان، به‌دلیل کوچک‌تر بودن محیط مدرسه از مشاغل دیگر.<ref>سواره و همکاران، «مطالعۀ تجارب زیستۀ معلمان زن داراي رضایت شغلی در زمینۀ حل موفقیت آمیز تعارض کار-خانواده»، 1401ش، ص306.</ref>
5. برخی تحقیقات دربارۀ معلمان زن اثبات کرده است که شغل معلمی اعتماد به‌نفس و توان تطبیق‌پذیری را تقویت می‌کند. به‌طور کلی معلمان زن به‌دلیل کارهای فرهنگی و تعلیمی در مهارت‌هایی نظیر جلب حمایت همسر، خانواده، کسب مهارت مذاکره با اطرافیان و توان تفکیک اقتضائات شغلی و خانوادگی موفق‌تر هستند.<ref>سواره و همکاران، «مطالعۀ تجارب زیستۀ معلمان زن داراي رضایت شغلی در زمینۀ حل موفقیت آمیز تعارض کار-خانواده»، 1401ش، ص300-302.</ref>

چالش‌های معلمی برای زنان

1. تعارض کار و وظایف خانه: هرگاه افراد نتوانند همزمان وظایف شغلی و خانوادگی را انجام دهند، با تعارض دو نوع وظیفه مواجه خواهند شد.<ref>سواره و همکاران، «مطالعۀ تجارب زیستۀ معلمان زن داراي رضایت شغلی در زمینۀ حل موفقیت آمیز تعارض کار-خانواده»،1401ش، ص295.</ref> دلیل چنین تعارضی این است که هر زنی هر هفته حدود 50 ساعت در خانه کار می‌کند<ref>عبدی، مقدمه‌ای بر پژوهش در جامعه‌شناسی خانواد در ایران، 1392ش، ص61. </ref> و معلمان زن علاوه بر آن باید به ‌معلمی نیز بپردازند. برخی جامعه‌شناسان معتقدند چنانچه مردان وادار به ‌پذیرش مسئولیت‌ کارهای خانگی نشوند، چنین تعارضی قابل رفع نیست.<ref>برناردز، درآمدی به مطالعات خانواده، 1384ش، ص317.</ref>
2. اصول تقسیم جنسیتی مشاغل رعایت نمی‌شود. مثلا زنان نمی‌توانند به‌ راحتی محل خدمت خود را تغییر دهند، در حالی که در بعضی موارد شغل معلمی نیازمند تغییر محل خدمت است.
3. مرخصی زایمان در شغل معلمی وقفه ایجاد می‌کند.
4. ازدیاد بیش از حد زنان، تعادل جمعیتی شغل معلمی را از بین می‌برد. امروزه 54 درصد معلمان جمهوری اسلامی ایران را زنان تشکیل می‌دهند.
5. توقعات نامناسب و بیش از حد اولیاء و مربیان از معلمان زن، مشکلاتی را برای آن‌ها ایجاد می‌کند.<ref>«مشق عشق بر لوح سفید کودکان، چرا بانوان معلمی را ترجیح می‌دهند»، خبرگزاری ایرنا.</ref>

معلمی زن از نظر اسلام

به‌طور کلی معلمی در اسلام در میان زنان از صدر اسلام رایج بوده است، به‌عنوان نمونه گفته شده است که «الشفاء» دختر عبدالله العدويه از قبيله بني‌عدي نخستين معلم زن در اسلام بود. او به حفصه، همسر رسول خدا، خواندن و نوشتن آموزش داد. او با علم طب هم آشنایی داشت. گفته شده است که عایشه نیز جایگاه معلمی داشته است. شواهد زیادی وجود دارد که فاطمه زهرا برای زنان جلسات تدریس عمومی و خصوصی داشته است. نقل روایات نیز یک نوع از تعلیمات رایج میان مسلمانان صدر اسلام بوده و تنها از ام‌سلمه همسر پیامبر 378 حدیث نقل شده است. همسران دیگر پیامبر نظیر میمونه دختر حارث و زینب دختر جحش در بخش آموزش معارف اسلامی فعال بوده‌اند.<ref>[۱]</ref>

معلمی به‌عنوان یک شغل سازمانی، تابع شکل‌گیری سازمان‌های بوروکراتیک در کشورهای جهان بوده است و مسلمانان نیز در سازمان‌های مربوط به تعلیم و تربیت از زنان و مردان استفاده می‌کنند و حتی در برخی جوامع اسلامی از ازدیاد معلم زن شکایت وجود دارد.<ref>«مشق عشق بر لوح سفید کودکان، چرا بانوان معلمی را ترجیح می‌دهند»، خبرگزاری ایرنا.</ref>

منابع

• برناردز، جان، درآمدی به مطالعات خانواده، مترجم: حسین قاضیان، تهران، نی، 1384ش.
• حسینی، مرضیه، «وضعیت شغلی معلمان زن در عصر رضاشاه»، فصلنامه علمی تاریخ اسلام و ایران دانشگاه الزهرا، سال سی‌وسه، شماره 58، پیاپی 148، تابستان 1402ش.
• خسروی، زهره و همکاران، مبانی روانشناختی جنسیت، نورا، تهران، وزارت علوم و تحقیقات و فناآوری، 1382ش.
• «درخشش زنان مسلمان در عرصه علم و فرهنگ در صدر اسلام»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: 18 مرداد 1383ش.
• روحبخش، رحیم و رهبری، غلامرضا، «نخستین تکاپوها برای تربیت آموزگار زن در نظام آموزشی نوین ایران از دارالمعلمات تا دانشسرای عالی دخترانه»، پژواک زنان در تاریخ، شماره 6، تابستان 1401ش.
• رودز، استون ای، تفاوت‌های جنسیتی را جدی بگیریم، مترجم: معصومه محمدی، قم، پژوهشکده حوزه و دانشگاه، 1392ش.
• سفیری، خدیجه و ایمانیان، سارا، جامعه‌شناسی جنسیت، تهران، جامعه‌شناسان، 1392ش.
• سواره، دیمن و همکاران، «مطالعۀ تجارب زیستۀ معلمان زن داراي رضایت شغلی در زمینۀ حل موفقیت آمیز تعارض کار-خانواده»، فصل‌نامه پژوهش‌های کاربردی روانشناختی، شماره 3، سال سیزدهم، آذر 1401ش.
• عبدی، عباس، مقدمه‌ای بر پژوهش در جامعه‌شناسی خانواد در ایران، تهران، نی، 1392ش.
• گیرنت، کیت، زمینه جامعه‌شناسی کار، مترجم: پرویز صالحی، تهران، مازیار، 1382ش.
• مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، تهران، اسلامیه، 1386ش.
• «مشق عشق بر لوح سفید کودکان، چرا بانوان معلمی را ترجیح می‌دهند؟»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: 14 اردبیهشت 1403ش.
• «معلمان زن، اهداف تعلیم و تربیت را در کلاس با فطرت پاک مادرانه پیش می‌برند»، خبرگزاری پانا، ، تاریخ درج مطلب: چهارشنبه 13 دی 1402ش.