زن در دوره قاجار

زن در دوره قاجار؛ تـصویر کلیت‌گرایانه از وضعیت زن در دوران قاجار.

با پردازش اسناد تاریخی و دلایل باقی‌مانده از عصر قاجار می‌توان با نوع درخواست‌ها و نیازهای زنان این دوران، در زندگی فردی و اجتماعی آنان رمزگشایی کرد. برای این منظور آگاهی از حقوق زنان در مقام همسر و مادر راهگشاست. هم‌چنین این که زنان در آن دوران در زمینه‌های اقتصادی از چه فعالیت‌ها و حقوقی برخوردار بودند و نیز در دعاوی و مراجع قضایی چگونه پیگیر درخواست‌هایشان می‌شدند و در چه وضعیت حقوق شهروندی قرار داشتند، تصویری کلیت‌گرایانه از وضعیت زن قاجاری ارائه می‌نماید.

حقوق زن در مقام زوجه

با‌توجه به حقوق زنان شهر‌نشین در عصر قاجار با بررسی اسناد خانوادگی به‌جای مانده از آن دوران، پژوهشگران دریافتند که می‌توان خوانشی متفاوت از زن ایرانی قاجاری ارائه کرد.<ref> باقری ابیانه، الناز و بهزاد کریمی، بازخوانی حقوق زنان شهرنشین در دوران قاجار براساس اسناد آرشیوی «دنیای زنان در عصر قاجار»، 1399ش، ص51 </ref> مهم‌ترین اسنادی که برای بررسی حقوق زنان، در مقام زوجه در زندگی مشترک وجود دارد شامل نكاح نامه‌ها، طلاق نامه‌ها، صلح نامه‌ها، عریضه‌ها، و وصیت نامه‌هاست.<ref> باقری ابیانه، الناز و بهزاد کریمی، بازخوانی حقوق زنان شهرنشین در دوران قاجار براساس اسناد آرشیوی «دنیای زنان در عصر قاجار»، 1399ش، ص35 </ref>

نكاح نامه‌ها

حقوق زنان از میان عقدنامه‌ها را می‌توان در عناوینی مانند: معرفی زوج و زوجه، مهریه، شرایط ضمن عقد یا حاشیه نویسی‌های حقوقی بیان کرد.<ref> باقری ابیانه، الناز و بهزاد کریمی، بازخوانی حقوق زنان شهرنشین در دوران قاجار براساس اسناد آرشیوی «دنیای زنان در عصر قاجار»، 1399ش، صص36-38 </ref> در قسمت شرایط ضمن عقد یا حاشیه نویسی‌های حقوقی نیز می توان به حق تعیین مکان زندگی، واگذاری حق طلاق و سایر شروطی که در این زمینه وجود دارد اشاره کرد؛ مانند اختیار مکان با زوجه.<ref>باقری ابیانه، الناز و بهزاد کریمی، بازخوانی حقوق زنان شهرنشین در دوران قاجار براساس اسناد آرشیوی «دنیای زنان در عصر قاجار»، 1399ش، صص38-39 </ref>

طلاق نامه‌ها

بنابر نوشته‌های مربوط به دوران قاجار، در نظام خانواده و بر اساس حکم شرعی، حق طلاق با مردان بوده است.<ref>مهریزی، مهدی، شخصیت و حقوق زن در اسلام، 1386ش، ص139</ref> از بین حدود شصت مورد طلاق نامه یا وکالت نامه طلاقی که در اسناد به جای مانده بررسی شده، تقریبا در همه موارد، موضوعات مربوط به مهریه، نفقه، كِسوَه( لباس و پوشاک؛ لغت نامه، ذیل مدخل کسوه) و سایر حقوق زنان به طور صریح بیان شده و تکلیف آن ها مشخص شده است.<ref> باقری ابیانه، الناز و بهزاد کریمی، بازخوانی حقوق زنان شهرنشین در دوران قاجار براساس اسناد آرشیوی «دنیای زنان در عصر قاجار»، 1399ش، ص39 </ref>

صلح نامه‌ها

صلح از نظر لغوی به معنی آشتی، سازش و توافق است و در قرآن و سنت نیز عقد صلح به معنای پایان دادن به دعوا استفاده می‌شود. هرچند لزومی ندارد که حتما اختلافی در بین باشد تا از صلح نامه استفاده کرد، بلکه صلح نامه ها و عقد صلح می‌توانند در معامله یا اجاره نیز مورد استفاده قرار گیرند.<ref>رضایی،امید، درآمدی بر اسناد شرعی دوره قاجار، 1390ش، صص176-178</ref> آن قسمت از صلح نامه‌هایی که بخشی از حقوق زنان را در مقام زوجه در زندگی مشترک آشکار می‌کنند در اسناد به جامانده از عهد قاجار دیده می‌شود که نشان می‌دهد زن و مرد در مواردی با‌هم صلح کرده‌اند و در بیش‌تر مواقع بر دو نوع هستند: صلح نامه‌های مربوط به مهریه، صلح نامه‌های مربوط به طلاق و حقوق زنان از نفقه، کسوه، و مخارج زندگی.<ref>باقری ابیانه، الناز و بهزاد کریمی، بازخوانی حقوق زنان شهرنشین در دوران قاجار براساس اسناد آرشیوی «دنیای زنان در عصر قاجار»، 1399ش، ص31 </ref>

عریضه‌ها

زنان در عصر قاجار گاه برای احقاق حقوق خود به کارگزاران حکومتی یا قضایی عریضه یا شکایت نامه می‌نوشتند یا استشهادنامه‌هایی را که متضمن تأیید شاهدان بود، تنظیم می‌کردند تا بتوانند به حقوق خود، به منزله زوجه، دست یابند. اسناد مربوط به این بخش را می‌توان به دو قسمت تقسیم کرد: اول عریضه‌هایی که علیه زوج یا زوج سابق نوشته شده است، دوم آن دسته از عریضه‌هایی که علیه زوج نیست بلکه در خلال زندگی زناشویی و برای استیفای حقوق زنان نوشته شده است.<ref> باقری ابیانه، الناز و بهزاد کریمی، بازخوانی حقوق زنان شهرنشین در دوران قاجار براساس اسناد آرشیوی «دنیای زنان در عصر قاجار»، 1399ش، ص32 </ref>

وصیت نامه‌ها

آن‌چه محور موضوعی وصیت نامه‌ها در دوران قاجار بود تقسیم ارث بود و سهم الارث زنان از میراث مردان (به خصوص شامل زوج و پدر) می‌توانست عاملی برای شکایت رسمی، اعتراض و یا تنظیم کردن مصالحه نامه‌ها باشد. اسنادی که مربوط به ارث در این دوران است را می‌توان به دو بخش تقسیم کرد: وصیت نامه‌ها که در آن سهم الارث زن به صورت واضح بیان شده بود، عریضه‌ها یا وکالت‌نامه‌های زنان با محوریت تعیین سهم الارث.<ref>باقری ابیانه، الناز و بهزاد کریمی، بازخوانی حقوق زنان شهرنشین در دوران قاجار براساس اسناد آرشیوی «دنیای زنان در عصر قاجار»، 1399ش، ص33 </ref>

حقوق زن در مقام مادر

بر‌اساس اسناد به‌جا مانده از دوران قاجار، حقوق زنان در مقام مادر را می‌توان به دو دسته اسنادی که ناظر به حق حضانت زنان است و اسناد معطوف به سایر حقوق مادران تقسیم کرد. باور عموم مردم این است که در دوران قاجار، حقوق زن در مقام یک مادر در زمینه حضانت فرزندانش، در زمان طلاق یا فوت پدر، مورد توجه قرار نمی‌گرفت؛ در‌حالی که در چند مورد از اسناد به جا مانده از آن دوران نشان از نام یک زن در حکم قیم فرزند یا فرزندان به چشم می‌خورد. اسنادی نیز به طور صریح از حق حضانت مادر در آن‌ها سخن گفته شده است. هم‌چنین عموم بر این باور هستند که در زمان قاجار، حقی که زنان در آن دوران در مقام مادر داشتند با حقوق طبیعی مادران برابر نبود و آنان تنها نقش بزرگ کردن فرزندان را بر عهده داشتند و با دیگر حقوق خود آشنایی نداشتند؛ درحالی که در اسناد برآمده از عهد قاجار، مادران اختیار اموالشان را داشتند و می‌توانستند درباره اموال و فرزندانشان عمل کنند. هم چنین مادرهایی بوده اند که نقش‌آفرینی‌هایی در مقابل توقیف خانه، ستم ارباب و بردن ناموس خانواده به دادخواهی دست زده اند.<ref>باقری ابیانه، الناز و بهزاد کریمی، بازخوانی حقوق زنان شهرنشین در دوران قاجار براساس اسناد آرشیوی «دنیای زنان در عصر قاجار»، 1399ش، صص55-36 </ref>

حقوق و فعالیت‌های اقتصادی زنان

نقش عموم مردم در فعالیت های تولیدی و اقتصادی از جلوه‌های پویایی هر جامعه است و نقش زنان نیز، به شرط مهیا بودن زمینه حقوقی فعالیت آنان در این زمینه‌ها در فعال بودن اقتصاد جامعه بسیار تأثیر گذار است. بخش زیادی از اسناد آرشیو «دنیای زنان در عصر قاجار»<ref>آرشیو «دنیای زنان در عصر قاجار»، که اکنون از طریق سایتی به همین نام در فضای مجازی در دسترس قرار دارد، در سال ۲۰۰۹ به ابتکار افسانه نجم‌آبادی استاد مطالعات زنان و جنسیت در دانشگاه هاروارد و با تأمین مالی از سوی این دانشگاه، راه اندازی شد.</ref><ref> باقری ابیانه، الناز و بهزاد کریمی، بازخوانی حقوق زنان شهرنشین در دوران قاجار براساس اسناد آرشیوی «دنیای زنان در عصر قاجار»، 1399ش، ص34 </ref> مربوط به داد و ستد املاک و اموال به وسیله زنان است که در قالب انواع مقبول عقود<ref>رضایی، امید، درآمدی بر اسناد شرعی دوره قاجار، 1390ش، صص75-76</ref> و ایقاعات<ref>رضایی، امید، درآمدی بر‌اسناد شرعی دوره قاجار، 1390ش، ص74</ref> انجام شده‌اند. این فعالیت‌ها اکنون به صورت اسناد صلح‌نامه، اجاره‌نامه، بیع نامه<ref>رضایی، امید، درآمدی بر اسناد شرعی دوره قاجار، 1390ش، صص89-99</ref>، حبس نامه<ref>رضایی، امید، درآمدی بر اسناد شرعی دوره قاجار، 1390ش، ص133</ref>، افرازنامه<ref>افراز به معنای تقسیم ملک مشاع است؛ لغت‌نامه، ذیل مدخل افراز</ref>، نذرنامه<ref>نذر از ایقاعات است.</ref> و هبه‌نامه<ref>رضایی، امید، درآمدی بر اسناد شرعی دوره قاجار، 1390ش، ص167</ref> موجود است. پژوهشگران در این حیطه معتقدند که زنان شهر نشین قاجاری در عرصه اقتصادی صاحب حقوقی بودند و آزادانه به فعالیت‌های اقتصادی می‌پرداختند، وارد معاملات می‌شدند، بر اموال خود تملک داشتند و اختیار آن‌ها را در دست داشتند.<ref> باقری ابیانه، الناز و بهزاد کریمی، بازخوانی حقوق زنان شهرنشین در دوران قاجار براساس اسناد آرشیوی «دنیای زنان در عصر قاجار»، 1399ش، ص52 </ref>

حقوق زنان در دعاوی و مراجع قضایی

عریضه‌ها و استشهادنامه‌های بازمانده از دوران قاجار در روند پیگیری حقوق زنان در محاکم شرع و سایر مراجع قضایی آن دوران، بیان‌گر آن است که با آن که در دوره قاجار از هر دو نوع این اسناد استفاده شده، عریضه‌ها در مقایسه با استشهادنامه‌ها رواج بیشتری داشتند. پژوهشگران بیان می‌کنند شاید علت آن، تشکیل مجلس و تغییر نوع حکومت بوده که باعث می‌شد نوع درخواست مردم برای پی‌گیری شکایت‌های‌شان عوض شود. با‌وجود آن‌که عریضه می‌تواند به هر فردی نوشته شود که از نظر سیاسی و اجتماعی بالاتر است و می‌تواند پیگیر حقوق شاکی شود، اما پس از مشروطه مخاطب بیشتر عریضه‌ها، مجلس، وزارت عدلیه و وزارت خارجه‌ هستند و حتی در اسناد دیده شده که در پاره‌ای موارد، افراد شکایت خود را از والیان و حکام محلی به مجلس برده‌اند که شاید بتوان بیان کرد این تلاشی به منظور احقاق حقوق شهروندی مردم و به خصوص زنان ایرانی بوده است.<ref> باقری ابیانه، الناز و بهزاد کریمی، بازخوانی حقوق زنان شهرنشین در دوران قاجار براساس اسناد آرشیوی «دنیای زنان در عصر قاجار»، 1399ش، ص52 </ref> هم‌چنین می‌توان به‌مواردی مانند اختلافات مالی و ملکی، اختلافات خانوادگی و موضوعات متفرقه‌ای مانند سرقت، قتل، عقد اجباری و ایجاد مزاحمت نیز اشاره کرد که نمونه‌هایی از اسناد مورد بررسی در این دوران نشان می‌دهد که شکایت‌هایی از زنان دوره قاجار در این موارد، ثبت شده است.<ref> باقری ابیانه، الناز و بهزاد کریمی، بازخوانی حقوق زنان شهرنشین در دوران قاجار براساس اسناد آرشیوی «دنیای زنان در عصر قاجار»، 1399ش، ص39 </ref>

وضعیت حقوق شهروندی زنان

پژوهشگران معتقدند که تغییر و تحول‌ تاریخی حقوق شهروندی زنان در عهد قاجار نشان می‌دهد که تـغییر وضعیت شـهروندی زنان قاجار اکثرا در حوزه حقوق‌ و آزادی‌های‌ فردی اتفاق‌ افـتاده اسـت. در زمینه حقوق حقوق مدنی<ref>نوری، هادی، حقوق شهروندی در ایران عهد قاجار، 1399ش، ص119 </ref> آزادی‌های بیان، مالکیت، اشتغال و انجمن‌ها با تغییرات ملموسی روبه‌رو شدند اما زنان هنوز در‌ آزادی‌های شـخصی و عـدالت قـانونی با مشکلات جدی مواجه بودند. در زمینه حقوق سیاسی<ref> نوری، هادی، حقوق شهروندی در ایران عهد قاجار، 1399ش، ص130 </ref> نیز دولت‌ که تسلط قدرتمندی بر‌ جامعه داشت مانعی مهم بـرای تـحقق دو شاخص حق رأی و حق انتخاب شدن زنان جهت مناصب سیاسی بود‌ و ‌‌زنان با وجود نقش‌آفـرینی‌های پررنگشان در تحولات سیاسی دوران مشروطه و پسامشروطه، سهمی در‌ امتیازات‌ سیاسی‌ بعد از تحولات به دست نیاوردند. با این وجود، به حـقوق اجـتماعی<ref> نوری، هادی، حقوق شهروندی در ایران عهد قاجار، 1399ش، ص132 </ref> تااندازه‌ای توجه شد. آموزش، حوزه موفقیت نخستین زنان بود اما در بـهداشت و تـأمین اجـتماعی بی‌بهره ماندند. باید به این نکته توجه کرد که سهم بخش طبقات بالای جـامعه در تـحولات حداقلی ذکر شده، پررنگ است. پژوهشگران بیان می کنند که در آن دوران، دولت سالاری موجب توقف تحقق‌ حقوق سیاسی زنان شد و افـراد به طور یکسان و مستقل از نابرابری اقتصادی، از مزایای شهروند بودن بهره مند نبودند؛ چرا که این‌ زنان طبقات بالای جامعه ایران بودند که از مزایای نوظهور شهروندی بهره مند شدند.<ref> نوری، هادی، حقوق شهروندی در ایران عهد قاجار، 1399ش، ص138 </ref>

تفاوت رویکردها در طبقات اجتماعی زنان در دوره قاجار

پزوهشگران تاریخ دلایل عدم بررسی وضعیت واقعی عموم زنان در دوره قاجار را در برخی عوامل ذیل می‌دانند:

• اکثر منابع عصر قاجاریه تک نگاری‌هایی در خصوص وقایع دربار و شرایط زنان در حرمسرا است و درباره عموم زنان غالبا چیزی ننوشته اند.<ref>عطایی آشتیانی، زهره، «کنش های معنادار» و «پیامدهای نهان کسب حقوق» زنان قاجاری، 1399ش، ص77 </ref>
• برخی دیگر از منابع مکتوب درباره شرایط زنان دوران قاجار سفرنامه‌های افراد غیر ایرانی است که به‌سبب عدم آشنایی با فرهنگ ایران گزارشاتی همراه با قضاوت و با دیدگاه جانب‌گرایانه نگاشته‌اند.<ref> عطایی آشتیانی، زهره، «کنش های معنادار» و «پیامدهای نهان کسب حقوق» زنان قاجاری، 1399ش، ص78 </ref>
• تعداد بسیار کمی از منابعی که به‌جای مانده با‌وجود این‌که نگرش مرد‌محور و تأکید بر‌آن در جامعه قاجار وجود داشت، از زنان ایرانی در‌حدی که اطلاع و امکان داشتند به عنوان عوامل اثرگذار در بعضی وقایع نام برده‌اند.<ref> عطایی آشتیانی، زهره، «کنش‌های معنادار» و «پیامدهای نهان کسب حقوق» زنان قاجاری، 1399ش، ص78 </ref>

پژوهشگران بیان می‌کنند که به‌صورت کلی در منابع تاریخی قاجار مجموعه‌ای از تناقضات اسنادی در موضوع حقوق، آگاهی، تعلق اجتماعی و ... مربوط به زنان موجود است.<ref> عطایی آشتیانی، زهره، «کنش‌های معنادار» و «پیامدهای نهان کسب حقوق» زنان قاجاری، 1399ش، ص78 </ref>

دو گروه از زنان در این دوره بودند که به جهت روش و منش، افراد اصلی وضعیت اجتماعی ایران شمرده می‌شدند:

گروه اول، خواص، نخبگان و صاحبان مقتدر در عرصه سیاسی و اقتصادی از جمله مادر، دختران و همسران شاه و نزدیکان دربار است که این دسته با‌تکیه بر دو عامل در اهداف خود پیشرفت‌هایی داشتند: توانایی‌های فردی و طبقه اجتماعی بر آمده از آن، میزان وابستگی و اعتماد شاه به‌هر‌کدام از آنان.<ref> عطایی آشتیانی، زهره، «کنش‌های معنادار» و «پیامدهای نهان کسب حقوق» زنان قاجاری، 1399ش، ص79 </ref>

گروه دوم؛ عموم زنان بودند که چگونگی زندگی خانوادگی و فردی آنان چندان گزارش نشده است ولی در اتفاقات بزرگ اجتماعی از قدرت بالقوه آنان استفاده شده و یا خودشان به سبب آگاه شدن از اوضاع اجتماعی - سیاسی در حیطه قدرت مداخله می‌کردند؛ هر چند که نحوه و شکل اثرگذاری آنان در مقایسه با گروه اول، ماهیتاً تفاوت داشت.<ref>عطایی آشتیانی، زهره، «کنش‌های معنادار» و «پیامدهای نهان کسب حقوق» زنان قاجاری، 1399ش، صص80-81 </ref>

منابع

• باقری ابیانه، الناز و بهزاد کریمی، بازخوانی حقوق زنان شهرنشین در دوران قاجار براساس اسناد آرشیوی «دنیای زنان در عصر قاجار»، دوفصلنامه علمی تحقیقات تاریخ اجتماعی، شماره دوم، سال دهم، پاییز و زمستان 1399ش.
• رضایی، امید، درآمدی بر اسناد شرعی دوره قاجار، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1390ش.
• عطایی آشتیانی، زهره، «کنش‌های معنادار» و «پیامدهای نهان کسب حقوق» زنان قاجاری، پژوهش‌نامه زنان، شماره چهارم، سال یازدهم، زمستان 1399ش.
• مهریزی، مهدی، شخصیت و حقوق زن در اسلام، تهران، علمی و فرهنگی، 1386ش.
• نوری، هادی، حقوق شهروندی در ایران عهد قاجار، مطالعات جامعه شناختی، شماره 1، دوره 27، بهار و تابستان 1399ش.