تعدد زوجات

تعدد زوجات؛ ازدواج مرد با حداقل دو و حداکثر چهار زن به عقد دائم.

ساختار خانواده در اسلام دارای اهمیت فراوان است. از این رو در احکام و آموزه‌های دین اسلام سفارش‌هایی مستقیما در مورد تعداد همسران و نحوه زندگی زناشویی مطلوب بیان شده است. نظریه‌هایی در باب تعدد زوجات مطرح است و اسلام هم اصلاحاتی بر تعدد زوجات به سبک دوران جاهلیت قرار داده است.

نظریات موجود در باب تعدد زوجات

در منابع فقهی احکام مربوط به تعدد زوجات در ضمن بحث «محرّمات نکاح» و «قَسْم» مطرح شده است. فقها محدودیت‌های فقهی برای تعدد زوجات قرار داده‌اند از جمله؛ بر محدودیت عددی تعدد زوجات، یعنی چهار عدد تأکید کردند و عقد دائم با زوجه پنجم را باطل شمرده‌اند.<ref>حکیم، مستمسک العروه الوثقی،1413ق، ج۱۴، ص۹۳ـ۹۴؛ غروی تبریزی، التنقیح فی شرح العروه الوثقی، 1423ق، ج۳۲، ص۱۴۲ـ۱۴۳؛ زحیلی، الفقه الاسلامی و ادلته، 1431ق، ج۷، ص۱۶۵. نجفی، جواهرالکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج۳۰، ص5.</ref>

از دیگر محدودیت‌های فقهی در این زمینه، حرمت ازدواج مرد با خواهر همسر خود‌ به ‌طور مطلق و نیز ازدواج مرد با خواهرزاده یا برادرزاده همسرش بدون اجازه همسر اول است. <ref>غروی تبریزی، التنقیح فی شرح العروه الوثقی، ج۳۲، ص۲۸۸ـ ۲۸۹، ۳۳۵؛ زحیلی، الفقه الاسلامی و ادلته، ج۷، ص۱۶۲ـ ۱۶۳؛ ابوشقّه، تحریرالمرأه فی عصرالرساله، ج۵، ص۲۹۴</ref> عدالت مادّی میان همسران و قدرت بر پرداخت نفقه به ایشان و فرزندانشان، از جمله شروطی است که برای جواز تعدد زوجات بیان شده است. <ref>مطهری، نظام حقوق زن در اسلام، ج۱، ص۳۵۱ـ ۳۵۲؛ باجوری، المرأه فی الفکر الاسلامی، ج ۱، ص ۲۵۹ـ۲۶۰ ؛ زحیلی، الفقه الاسلامی و ادلته، ج۷، ص۱۶۸؛ ابوزهْرَه، تنظیم الاسلام للمجتمع، ج۱، ص۷۵ـ۷۶</ref>

اصلاحات اسلام بر تعدد زوجات

در بین عرب جاهلی در چند همسری هیچ حد و مرزی وجود نداشت. از نظر نفقه نه تنها مرد عهده دار نفقه زنان پرشمار خود نبود که حتی با بهره بری از آنان به شکل‌های مختلفی چون وا داشتن به کارگری و در آمد زایی، ثروت و دارایی خود را می‌افزود. دین اسلام بر ازدواج های ضد انسانی که در دوران جاهلیت، به شدت رونق یافته بود مهر بطلان زد و با دو دستور حکیمانه در برابر آن ایستاد:

• امحدود ساختن تعدد زوجات به چهار همسر.
• نهی از ازدواج های نا مشروعی که در میان اعراب دوران جاهلیت رواج داشت.

اسلام تعدد زوجات را با محدود کردن آن، اصلاح کرد. قبل از اسلام تعدد زوجات نامحدود بود به طوری که یک نفر می‌توانست صدها زن داشته باشد. قرآن کریم در آیه 3 سوره نساء در این باره می‌فرماید: «با زنان پاك ازدواج كنید، دو یا سه یا چهار همسر ...» چند همسری نهادی است که توسط اسلام ایجاد نشد بلکه قبل از اسلام هم وجود داشت، از این رو تعدد زوجات از احکام امضایی اسلام به شمار می‌رود که اسلام درحكمش تغییراتی ایجاد کرده یا در شروط آن دخل و تصرف نموده است.

علاوه بر عربستان در بسیاری از فرهنگ‌های باستانی آن زمان هم چون ایران و روم نیز چند همسری رواج داشت. هر دینی در یک بستر اجتماعی که از پیش موجود بوده، نازل می‌شود بنابراین شارع مقدس نسبت به آن چه از گذشته در آن جوامع وجود داشته، بی‌توجه نبوده است.

راه کار اسلام در خصوص چند همسری، اصلاحی بوده است زیرا رواج نامحدود تعدد زوجات میان اعراب دوران جاهلیت را با قید محدود بودن آن به چهار عدد، اصلاح کرد.<ref>محمدی ری شهری، میزان الحكمه، ص 2270، ح 7913</ref>،<ref>حر عاملی، وسائل الشیعه فی تحصیل مسائل الشریعه،ج5،ص321</ref> نمونه هایی از قرآن و سنت که مرتبط با اصلاحات در تعدد زوجات است، بیان می‌شود:

• قرآن
• الف-1- آیه 3 سوره مبارکه نساء

«و اگر مى‌ترسید از اینکه (به هنگام ازدواج با دختران یتیم) عدالت را رعایت نکنید، (از ازدواج با آنان چشم پوشى کنید و) با زنان پاک (دیگر) ازدواج نمایید، دو یا سه یا چهار همسر، و اگر مى‌ترسید عدالت را (درباره همسران متعدد) رعایت نکنید تنها یک همسر بگیرید، و یا از زنانى که مالک آنهایید هستید استفاده کنید. این کار، بهتراست و از ظلم و ستم جلوگیرى می‌کند.»

در شان نزول این آیه چنین آمده است: قبل از اسلام معمول بود که بسیارى از مردم حجاز، دختران یتیم را با عنوان تکفل و سرپرستى به خانه خود مى‌بردند و بعد با آنها ازدواج کرده و اموال آنها را هم تملک مى‌کردند و چون همه کار دست آنها بود حتى مهریه آنها را کمتر از معمول قرار مى‌دادند و هنگامى که کمترین ناراحتى از آنها پیدا مى‌کردند به آسانى آنها را رها مى‌ساختند و در حقیقت حاضر نبودند حتى به شکل یک همسر معمولى با آنها رفتار نمایند.

در این هنگام آیه فوق نازل شد و به سرپرستان ایتام دستور داد در صورتى با دختران یتیم ازدواج کنند که عدالت را به طور کامل درباره آنها رعایت نمایند و در غیر این صورت از آنها چشم پوشى کرده و همسران خود را از زنان دیگر انتخاب نمایند. به دنبال دستورى که در آیه سابق براى حفظ اموال یتیمان داده شد در این آیه اشاره به یکى دیگر از حقوق آنها مى شود و آن اینکه: «اگر مى ترسید به هنگام ازدواج با دختران یتیم رعایت حق و عدالت را درباره حقوق زوجیت و اموال آنان ننمایید از ازدواج با آنها چشم بپوشید و به سراغ زنان دیگر بروید.»<ref>نجفی، جواهرالکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج۳۰، ص35</ref>

وقتی در ازدواج با یک زن، به رعایت حقوق مالی او تاکید شده است، به طریق اولی رعایت حقوق زوجه در صورت تعدد زوجات، باید لحاظ شود. خطاب در آیه متوجه به سرپرستان ایتام است که در آیه قبل براى حفظ اموال یتیمان دستورهاى مختلفى به آنها داده شده بود و در این آیه درباره ازدواج با یتیمان سخن مى‌گوید که همانگونه که باید مراعات عدالت را درباره اموال آنها بنمایید در مورد ازدواج با دختران یتیم نیز با نهایت دقت رعایت مصلحت آنها را بکنید، در غیر این صورت از ازدواج با آنها چشم بپوشید و زنان دیگرى انتخاب کنید.

در آیه 127 سوره نساء هم مسئله رعایت عدالت درباره ازدواج با دختران یتیم ذکر شده است. این آیه دلیل صریحى بر مسئله جواز تعدد زوجات است. عام موجود در آیه تخصیص زده شده است و مى‌فرماید: این جواز تعدد زوجات در صورت حفظ عدالت کامل است «اما اگر نمى توانید عدالت را رعایت کنید به همان یک همسر اکتفا نمایید» تا از ظلم و ستم بر دیگران بر کنار باشید. «فان خفتم الا تعدلوا فواحدة ».

• الف-2- آیه 129 سوره مبارکه نساء

این آیه مبارکه هم جواز چند همسری را مشروط به رعایت عدالت کرده است. قرآن کریم می‌فرماید: « و لن تستطیعوا ان تعدلوا بین النساء و لو حرصتم فلا تمیلوا کل المیل فتذروهها کالمعلقه و ان تصلحوا و تتقوا فان الله کان غفورا رحیما؛ شما هرگز نتوانید میان زنان به عدالت رفتار کنید هر چند راغب و حریص (بر عدل و درستی) باشید، پس به تمام میل خود یکی را بهره‌مند و آن دیگر را محروم نکنید تا او را معلّق و بلا تکلیف گذارید و اگر سازش کنید و پرهیزکار باشید

همانا خدا بخشنده و مهربان است.» «اسلام برای شرط عدالت، آنقدر اهمیت قائل است که حتی اجازه نمی‌دهد مرد و زن دوم، در عین عقد توافق کنند که زن دوم در شرایط نامساوی با زن اول زندگی کند یعنی از نظر اسلام رعایت عدالت، تکلیفی است که مرد نمی تواند با قرار قبلی با زن، خود را از زیر بار مسئولیت آن خارج کند.»<ref>مطهری، نظام حقوق زن در اسلام،ص418</ref>

• سنت

موارد زیادی از سنت وجود دارد که در مبحث تعدد زوجات، توانایی مرد در اداره زندگی را شرط دانسته اند که این بیانات عمدتاً در راستای شرط عدالت در امور مالی هستند که خداوند در آیه سوم از سوره ی مبارکه نساء به آن اشاره کرده است. از جمله این روایات عبارتند از: امام صادق (علیه السلام) می فرمایند: «كسی كه دو زن داشته باشد و در تقسیم رابطه خود با همسر و تقسیم مالی بین آنها به عدالت رفتار نكند، روز قیامت - در حالی كه دست هایش بسته و نیمی از بدنش به یك طرف كج شده است - آورده و به آتش داخل می شود»

از قرائن موجود در این روایت از جمله ایجاد نقص در بدن مرد و به آتش افتادن وی، می‌توان دریافت که در این روایت، نهی ایی که وجود دارد دلالت بر حرمت عدم رعایت عدالت دارد.<ref>علامه حیدری، اصول استنباط، ص54</ref> امام صادق (علیه السلام) فرموده است: «هر كس آن قدر زن بگیرد كه نتواند با آنها نزدیكی كند- ضعف در مدیریت ازدواج‌های متعدد- و در نتیجه آن، یكی از همسرانش مرتكب زنا شود، گناه این كار برگردن او است.»<ref>نجفی، جواهرالکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج۳۰، ص55</ref>

در آخر باید خاطر نشان کرد که از نظر فقها، اصل در ازدواج، تك همسری است و قانون چند همسری در شرایط معمول توصیه و ترغیب نشده است. در قرآن کریم آیات 3 و 129 سوره نساء به طور مطلق اشاره به جواز تعدد زوجات نشده و خداوند آن را مقید به رعایت عدالت نموده است. می‌توان نتیجه گرفت که ازدواج مرد با یک زن، مطلوب خداوند است برای همین ازدواج تک همسری از سوی خداوند، بیشتر از ازدواج با فرض تعدد زوجات، تسهیل شده است.<ref>مطهری، نظام حقوق زن در اسلام،ص421</ref>

قانون تعدّد زوجات، به خاطر شرایط خاص اجتماعی یا ضرورت های اجتماعی وضع شده، نه برای هوس رانی مردان. البته همیشه بعضی افراد وجود دارند كه از قانون سوء استفاده می‌كنند، در چنین مواردی باید جلوی سوء استفاده‌ها را گرفت و راه كار مناسب برای موارد ضروری ارائه كرد.<ref>مطهری، نظام حقوق زن در اسلام، ص422</ref>

منابع

• قرآن کریم
• قانون مدنی جمهوری اسلامی ایران
• ابوزهْرَه، محمد، تنظیم الاسلام للمجتمع، ج۱، دارالعلم، 1412ق.
• ابوشقّه، عبدالحلیم محمد، تحریرالمرأه فی عصرالرساله،دارالعلم، کویت ۱۴۲۰/۱۹۹۹.
• امامی، اسدالله، صفایی، سید حسین، حقوق خانواده، نشر دادگستر، 1376ش.
• باجوری، جمال محمد فقی رسول، المرأه فی الفکر الاسلامی، دارالعلم،عراق ۱۹۸۶.
• بالیسانی، احمدمحمد، نظره الی المرأه و الرجل فی الاسلام، بغداد ۱۴۰۶/۱۹۸۵.
• جزیری، عبدالرحمان، فقه علی المذاهب الاربعه، ج3، دارالاحیاء التراث العربی، بیروت1983م.
• حر عاملی، محمد حسن، وسائل الشیعه فی تحصیل مسائل الشریعه، چاپ افست، تهران، 1368 ق.
• حکیم، محسن، مستمسک العروه الوثقی، ج۱۴، دارالفکر المعاصر، 1413ق.
• حیدری، سید کمال(علامه)، اصول استنباط،دانشگاه تهران،1376ش.
• خنجی، امیر حسین، ازدواج پیامبر اسلام،نشر حجاز، 1389ش.
• رشیدرضا، محمد،تفسیرالمنار، بیروت، دارالمعرفه، 1404 ق/1984 م.
• زحیلی، وهبه، أصول الفقه الإسلامی، دمشق، دارالفکر المعاصر، چاپ هجدهم، 1431ق.
• غروی تبریزی، علی، التنقیح فی شرح العروه الوثقی، ج۳۲، دارالعلم، کویت 1423ق.
• محمدی ری‌‏شهری، محمد، میزان‏ الحکمه، مکتب ‏الاعلام الاسلامی، 1367 ش.
• مطهری، مرتضی،نظام حقوق زن در اسلام، انتشارات صدرا، قم، 1372ش.
• مهرپور، حسین، مباحثی از حقوق زن از منظر حقوق داخلی، مبانی فقهی و موازین بین المللی، نشر سکون، تهران ۱
• نجا، خالد، عدنان، حسن، احکام احوال شخصیه،ج1، دارالعلم، 1415ق.
• نجفی، محمد حسن، جواهر الکلام، ج30، دارالاحیاء التراث العربی، بیروت1981م.
• بررسی تطبیقی زن در نگاه جاهلیت، ادیان، اسلام و فمینیسم به نقل از نگرش تطبیقی زن در آئینه قرآنفصل نامه پژوهش های قرآنی شماره 27 .ص62