ام ابیها

ام ابیها، لقب اعطایی پیامبر اکرم به دخترش فاطمه.

اُمّ ابیها، از القاب حضرت فاطمه است که پدرش حضرت محمد، او را با این لقب یاد کرده است. محبت و دلسوزی فراوان حضرت فاطمه و ایفای نقش مادری مهربان و دلسوز برای پدر را عامل اعطای پیامبر اکرم به دخترش فاطمه دانسته‌اند.

مفهوم‌شناسی

اُم‌ابیها، در لغت به‌­معنای «مادر پدرش»، <ref>. مکارم‌شیرازی، «منظور از لقب «ام ابیها» برای حضرت فاطمه»، وب‌سایت آیین رحمت.</ref> کنیه‌ای است که رسول اکرم دخترش را بدان ستوده است. امام موسی بن جعفر نیز دخترش فاطمه معصومه را ام‌ابیها، نامیده است.<ref>. مجلسی، بحارالانوار، 1403ق، ج43، ص19.</ref>

دیدگاه اهل‌سنت

به‌کار بردن وصف «امّ­ابیها» از سوی پیامبر اکرم دربارۀ دخترش فاطمه رااهل‌سنت نیز نقل کرده­اند.<ref>. عسقلانی، الاصابة فی تمیز الصحابه، 1415ق، ج8، ص26.</ref> از نظر اهل‌­سنت، ام‌­ابیها از میان کنیه‌های فاطمه ­زهرا، جایگاه والای او را نزد پیامبر خدا ترسیم می­‌کند و از این­رو فاطمه، مادر پدرش نام گرفت.<ref>. ابن‌عبدالبر، الاستیعاب فی معرفت الاصحاب، 1412ق، ج2، ص752</ref> این کنیه زیبا، نشئت گرفته از علاقه‌ فراوان فاطمه به‌ پدرش‌ است. فاطمه با وجود‌ سنِ کم‌، همانند مادرش خدیجه، برای پیامبراکرم، پناهگاه‌ و تکیه‌گاهی معنوی‌ و روحی‌ بود.<ref>. عسقلانی، الاصابة فی تمییز الصحابة، 1415ق، ص365.</ref>

حکمت اعطای لقب ام‌ابیها

ایفای نقش مادری

پیامبر اسلام رنج‌ها ‌و مشقت‌های فراوانی از جمله رحلت مادر در شش‌سالگی، آزار مشرکین به‌ویژه بعد از بعثت، جنگ‌های متعدد، سفرها و مهاجرت‌های پی‌درپی کشید، اما دخترش فاطمه، از همان خردسالی، حس دلسوزی و غم‌خواری و دلجویی از پدر را همانند مادری مهربان به پیامبر خدا، نثار می‌کرد. اگر در جنگی به پیامبر لطمه و صدمه­ای وارد می­‌شد از لحاظ جسمی و روحی مرهمی بر جراحات او بود و بر آرامش و سلامت جانش اصرار داشت. پدر با دیدن این همه مهربانی از سوی یک دختر خردسال، با شادمانی او را مادر پدرش خطاب می‌کرد.<ref>. بحرانی، عوالم العلوم، 1405ق، ج6، ص37.</ref> پیامبر اکرم همان‌طور که خود را مدیون مادرش آمنه می‌دانست، مدیون دخترش فاطمه نیز می‌دانست.<ref>. مظاهری، فاطمه دختری از آسمان، 1386ش، ص28.</ref>

ابراز محبت

همان­طور که معمولا پدر در ابراز محبت، دخترش را به «مادرم» و پسرش را به «پدرم» خطاب می­‌کند، پیامبر نیز جهت اظهار علاقه به دختر‌ش، او را مادر بابا خطاب می‌­کرد. فاطمه زهرا با پدرش رفتاری مادرگونه و از سر دلسوزی داشت و پیامبر نیز بسیار به دختر خود علاقه‌مند بود، همانند رفتار یک فرزند نسبت به مادرش. محبت و علاقه پیامبر نسبت به دخترش به‌گونه‌­ای بود که دست فاطمه را می‌بوسید و هرگاه به سفر می‌رفت آخرین کسی که با او خداحافظی می‌کرد و در بازگشت از سفر، نخستین فردی که از او دیدار می‌کرد، حضرت فاطمه بود.<ref>. شهیدی، زندگانی حضرت فاطمه، 1363ش، ص40.</ref>

موقعیتی بالاتر از همسران پیامبر

خداوند زنان پیامبر را به ‌کنیه «ام‌المؤمنین» گرامی داشت و رسول خدا، دخترش را «ام‌­ابیها» خواند تا برتری او را نسبت به همسران پیامبر نشان دهد و اعلام کند که‌ای زنان پیامبر اگر شما به‌منزله مادران جامعۀ مؤمنان هستید، فاطمه به‌منزله مادر پیامبر است.<ref>. رحمانی‌همدانی، فاطمه‌الزهرا بضعه قلب المصطفی، 1413ق، ص266-267.</ref>

بنیان رسالت

بر اساس روایتی، اگر رسالت حضرت محمد به یک درخت تشبیه شود، ساق‌ه­اش علی، ریشه­اش فاطمه، میوه‌اش فرزندان او و شاخ و برگش شیعیان هستند. اگر ریشه درخت نباشد، درخت خشک می­‌شود و طراوت خود را از دست می‌دهد. بر اساس این تشبیه، اگر فاطمه نبود، درخت اسلام سرسبزی و نشاط خود را از دست می‌داد.<ref>. رحمانی‌همدانی، فاطمه‌الزهرا بضعه قلب المصطفی، 1413ق، ص204-205.</ref>

کامل‌کننده رسالت

از دیدگاه آیت‌الله بهاءالدینی، «ام­ابیها» امّ تربیتی و از جهت وجودی، ضامن بقای نسل است. بدین شکل که مادر ایجاد کننده فرزند است و در رحم خود او را رشد و پرورش داده و باعث وجود و هویت برای او می‌شود. امامان باعث تداوم راه پیامبر اکرم می‌شوند که هدایت‌گری و تعالی بخشیدن به انسان است. امامان، ضامن بقای وجودی پیامبر هستند و از این‌رو پیامبر ادامه حیات معنوی خود را از دخترش فاطمه دانسته و او را «ام‌ابیها»؛ خواند. از این منظر، اگر فاطمه نبود مسیر هدایت دینی ناقص مانده و شریعت اسلام کامل نمی‌شد و به نتیجه نمی‌رسید.<ref>. جواهری، «نگاهی نو به معنای‌ام ابیها»، وب‌سایت پژوهشگاه فرهنگ و‌اندیشه اسلامی.</ref>

بیان عظمت

با توجّه به مقام معنوی پیامبر اسلام که آخرین، برترین و کامل‌­ترین پیامبران است و به ‏‌گواهی قرآن، از روی هوای­نفس سخن نگفته و حکیمانه به ارائه سخن می‌پردازد، برخی‌اندیشمندان مسلمان بر این باور هستند که پیامبر با استفاده از تعبیر امّ‌­ابیها در مورد دخترش، وسعت و بزرگی فضیلت­‌ها و مکارم اخلاقیِ فاطمه را نشان دهد.<ref>. روحانی، «چرا فاطمه ام‌ابیها لقب یافت؟»، خبرگزاری شفقنا.</ref>

نفس کل

گاهی در اصطلاحات عرفانی، از واژه «اب» به‌معنای پدر و از واژه «ام» به‌معنای مادر تعبیر به عقل کُل و نفس کُل شده است تا روشن شود که همه موجودات از والدین به وجود آمده و منشا وجودی موجودات هستند.<ref>. حسن‌زاده‌ آملی، شرح فصل حکمه عصمتیه فی کلمه فاطمیه، 1379ش، ص144ش.</ref> بر این اساس علامه حسن‌زاده در غزلی چنین سروده است: <ref>. حسن‌زاده ‌آملی، دیوان اشعار، 1377ش، ص208</ref>

کیست مانند تو فرزند کریم الابوین

نفس کل مادری و عقل کل او را پدری

منابع

• ابن‌عبدالبر، یوسف، الاستیعاب فی معرفه الاصحاب، بیروت، دارالجیل، 1412ق.
• بحرانی‌اصفهانی، عبدالله، عوالم العلوم، قم، مدرسه الامام المهدی، 1405ق.
• جواهری، سیدمحمدحسن، «نگاهی نو به معنای‌ام ابیها»، وب‌سایت پژوهشگاه فرهنگ و‌اندیشه اسلامی، تاریخ درج مطلب: 5 دی 1401ش.
• حسن‌زاده ‌آملی، حسن، دیوان اشعار، تهران، رجاء، 1377ش.
• حسن‌زاده‌ آملی، حسن، شرح فصل حکمه عصمتیه فی کلمه فاطمیه، قم، طوبی، 1379ش.
• رحمانی‌همدانی، احمد، «فاطمه‌الزهرا بضعه قلب مصطفی»، 1413ق.
• روحانی، سید محمدصادق، «چرا فاطمه ام‌ابیها لقب یافت؟»، وب‌سایت شفقنا، تاریخ درج مطلب: 2 دی 1401ش.
• شهیدی، جعفر، زندگانی حضرت فاطمه، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1363ش.
• عسقلانی، احمد، الاصابه فی تمییز الصحابه، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1415ق.
• مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ‌بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1403ق.
• مظاهری، حسین، فاطمه دختری از آسمان، اصفهان، شهید فهمیده، 1386ش.
• مکارم‌شیرازی، «منظور از لقب «ام ابیها» برای حضرت فاطمه»، وب‌سایت آیین رحمت، تاریخ بازدید: 2 تیر 1403ش.