اشتغال زنان

اشتغال زنان، حضور زنان در بازار کار.

زنان از زمان‌های گذشته تا به امروز غیر از خانه‌داری، در امور مختلف کشاورزی، گله‌داری، صنایع دستی و حتی امور نظامی، فعالیت داشته‌اند. در دوره‌هایی که خانواده یک واحد اقتصادی نیز به‌حساب می‌آمد، فعالیت‌های تولیدی زن که در خانه و یا نزدیکی آن انجام می‌گرفت، جزء امور خانگی محسوب می‌شد و زن در ازای کار مزدی دریافت نمی کرد. با وقوع انقلاب صنعتی در اروپای غربی و تبدیل کارگاه‌های خانگی به کارخانه‌ها، فعالیت اقتصادی زنان در مقابل دریافت مزد از خانه به‌کارخانه کشیده شد. تغییر کیفیت اشتغال و تبدیل آن به ارزش برای جامعه موجب کشیده شدن زنان به بازار اقتصاد و کار، حتی به قیمت از بین رفتن سلامتی، احساسات و زندگی خانوادگی و فردی شد.

مفهوم‌شناسی

شغل یا پیشه، کاری است که در برابر مزد یا حقوق منظمی انجام می‌شود. یعنی فعالیت فرد در یکی از نهادها و سازمان‌های دولتی یا خصوصی از طریق گردش سرمایه در بازار به‌صورت رسمی یا قراردادی یا پیمانی به‌طوری که فرد درآمد ماهیانه دریافت می‌کند. <ref>تقوی و محمدی، بررسی تأثیر اشتغال خارج از خانه زنان بر روابط خانوادگی، 1393ش، ص 2.</ref>

تاریخچه اشتغال زنان

زنان از زمان‌های دور تا به امروز غیر از خانه داری در فعالیت‌های اقتصادی، مختلفی مثل کشاورزی، گله‌داری، صنایع‌دستی و حتی امور نظامی در کنار مردان حضور داشتند. از آنجا که خانه در گذشته خواستگاه تمام امور اجتماعی، اقتصادی و خانوادگی بود و اساسا تفکیکی بین نهاد خانواده و نهاد اقتصاد وجود نداشت، اشتغال و کسب درآمد موضوعیتی نداشت. با وقوع انقلاب صنعتی در اروپا و تبدیل کارگاه‌های خانگی به کارخانه، جایگزینی نیروی انسانی با ماشن، جداشدن سپهر عمومی و خصوصی، از بین رفتن کارکردهای اقتصادی خانواده و افزایش اوقات فراغت زنان و همچنین تغییرات فکری-فلسفی و سیاسی در جهان مدرن بحث حقوق شهروندی، کسب مالکیت و انجام فعالیت اقتصادی اهمیت زیادی کسب کرد. از طرفی حضور گسترده زنان در سطوح تحصیلی بالاتر، حضور زنان در فعالیت‌های تولیدی و ظهور شعارهای برابری جنسیتی و عدالت جنسیتی زمینه را هر چه بیشتر برای اشتغال زنان فراهم کرد.<ref>جارالهی، «عذرا،تاریخچه اشتغال زن در ایران»، 1372ش، ص250 </ref> و زنان به تدریج به مشاغل جدیدی مثل کارگری، کارمندی، معلمی، رانندگی و اخیرا پست‌های مهمی مثل نمایندگی مجلس، وزارت و ریاست جمهوری دست یافتند.

دیدگاه‌ها در مورد اشتغال زنان

اندیشمندان مسلمان را در این مسئله می‌‏توان به سه گروه متفاوت تقسیم نمود:

1. دیدگاه سنّتی: این دیدگاه با تأکید بر تفاوت بیولوژیک، زنان را موجوداتی ضعیف می‌‏داند، حتی در انسان بودن آنان خدشه وارد می‌‏سازد و نه تنها اشتغال، بلکه هر نوع فعالیت عمومی آنان را منع می‌‏کند.
2. نهضت‏‌های زنان و روشنفکران رادیکال: طرفداران این دیدگاه خواهان حضور بی‏‌قید و شرط زنان در تمام سطوح اجتماعی، سیاسی و حکومتی بوده است، مرد را عامل بدبختی و زن را جنس برتر می‌‏دانند.
3. دیدگاه میانه: این دیدگاه بر مشارکت زنان در زمینه های مختلف اجتماعی ـ سیاسی، البته با اعمال برخی محدودیت‌‏ها (مثل قضاوت) تأکید می‌‏کند. <ref>خیری، یوسف، «اشتغال زنان و پیامدهاى آن»، 1385ش.</ref>

اشتغال زنان در آموزه‌های دینی

اسلام با کار زنان با اصول و شرایطی که برای آن مقرر شده، مخالف نیست، اما در تعارض میان کار زنان و ارزش‌های مهم و بنیادی‌تر، نگاه اسلام به کار زنان متفاوت خواهد بود. سعی بر آن است که در کنار کار زنان، ارزش‌های بنیادین و اساسی صیانت و حمایت شود. بر اساس قاعده تزاحم، ارزش‌ها و نهادهایی مثل خانواده، که در اسلام دارای اهمیت بنیادین‌اند، صیانت می‌شوند و حفظ آن‌ها در درجه اول اهمیت قرار دارد. <ref>دیواندری و پور عبدالله، پیشرفت فرهنگی و آسیب‌شناسی اشتغال زنان، 1395، ص 91</ref>

اشتغال در اسلام بخشی از نظام کلی اجتماعی است که در کنار آن، باید اهداف معنوی، اخلاقی و دینی فرد و جامعه در مسیر تعالی و کمال تأمین گردد. فقه اسلامی ضوابط و معیارهایی کلی را برای اشتغال بیان کرده است. اصل ۲۰، ۲۱ و ۲۸ قانون اساسی نیز به عدم مخالفت شغل با احکام، موازین اسلامی، مصالح عمومی و حقوق دیگران اشاره کرده و ماده ۹۷۵ قانون مدنی و ماده ۶ قانون آیین دادرسی دادگاه‌های عمومی و انقلاب در امور مدنی نیز به عدم مغایرت شغل با نظم عمومی و اخلاق حسنه پرداخته و محدودیت‌های عمومی اشتغال زنان را بیان می‌دارد. همچنین قانون برای اشتغال زن به طور خاص محدودیت‌هایی را پیش‌بینی کرده از جمله:

• تعارض نداشتن شغل زن با نقش‌های اختصاصی همسری؛
• تعارض نداشتن شغل زن با وظیفه مادری ؛
• تناسب شغل با ویژگی‌های زنانه؛
• رعایت حجاب، عفاف و عدم اختلاط. <ref>دیواندری و پور عبدالله، پیشرفت فرهنگی و آسیب‌شناسی اشتغال زنان، 1395، ص 99</ref>

قوانین ایران در مورد اشتغال زنان

قوانین جمهوری اسلامی ایران، اشتغال زنان را با رعایت شرایطی به رسمیت شناخته است. در اصل ۲۸ قانون اساسی، هرکس حق دارد شغلی را که بدان مایل است و مخالف اسلام و مصالح عمومی و حقوق دیگران نیست، برگزیند. این اصل با تعبیر«هرکس» حکم عامی را بیان نموده و بین زن و مرد فرقی قائل نشده است. تعبیر«حقوق زن در تمام جهات» در اصل ۲۱ قانون اساسی نیز عام است و یکی از مصادیق آن، حق اشتغال است. مطابق با قانون اساسی هیچ زن شاغلی را به دلیل خدمت در دستگاه اداری، از تسهیلات لازم برای ایفای نقش مادری و همسری نمی‌توان منع نمود. <ref>دیواندری و پور عبدالله، پیشرفت فرهنگی و آسیب‌شناسی اشتغال زنان، 1395، ص95</ref>

اشتغال و جنسیت

1. تفاوت‌‏های تکوینی: تفاوت‏‌های تکوینی بین زن و مرد چند دسته‌‏اند:
   1. تفاوت‌‏های زیستی: تفاوت‌‏های زیستی ـ بیولوژیک (ساختار بدن) و فیزیولوژیک بین زن و مرد باعث شده که بعضی از کارهای این‌ها با هم فرق کند.
   2. تفاوت‏‌های روانی: زنان از مردان رقیق‌القلب‌ ترند و فوراً گریه می‌کنند. از این ‏رو، بعضی شغل‌‏ها مثل قضاوت و حکومت که مقتضایشان قاطعیت و شدّت است، از زنان برداشته شده است.
   3. تفاوت‏‌های رفتاری و اقتصادی: مردان اغلب به کارهایی همچون گله‌داری، صیدماهی، تله‌‏گذاری، کار در معدن، شکار و جنگ علاقه دارند و زنان به آشپزی علاقه دارند. به تفاوت‏‌های تکوینی در قرآن و متون دینی نیز اشاره شده است.
2. تفاوت‏‌های تشریعی: ادیان و مذاهب مختلف میان مرد و زن تفاوت قایل شده‏‌اند. این تفاوت در اسلام، یهود و زرتشت دیده می‌‏شود. شارع مقدس کارهای بیرونی را به عهده مرد گذاشته و تلاش مرد را برای تأمین هزینه‏‌ها نه تنها مطلوب، بلکه واجب دانسته است. <ref>خیری، یوسف، اشتغال زنان و پیامدهاى آن، 1385ش.</ref>

دلایل تمایل زنان به اشتغال

• منفی بودن درصد رشد جمعیت در اکثر کشورها؛
• ابتلا به فرهنگ مصرف‌‏گرایی؛
• شعارهای برابری جنسیتی و عدالت جنسیتی؛
• کسب پول و ثروت؛
• کسب جایگاه اجتماعی؛
• کسب قدرت؛
• نظام سرمایه‌داری و لیبرالیسم؛
• بهره‌کشی از نیروی کار ارزان زنان؛
• کمک به اقتصاد خانواده؛<ref>خیری، یوسف، اشتغال زنان و پیامدهاى آن، 1385ش.</ref>

پیامدهای اشتغال زنان

پیامدهای مثبت

1. حفظ نشاط و شادابی ظاهری و تطبیق خود با شرایط مختلف محیطی و اجتماعی؛
2. احساس رضایت‌مندی و افزایش اعتماد به نفس؛
3. افزایش سطح آگاهی اجتماعی و تجربه و بر خورداری از ذهنی پویا و فعال؛
4. رسیدن سریع‌تر فرزندان به استقلال در انجام کارهای شخصی و نیز کمک و همکاری اعضای خانواده در فعالیت‌های مربوط به منزل؛ <ref>دیواندری و پور عبدالله، پیشرفت فرهنگی و آسیب‌شناسی اشتغال زنان، 1395، ص 100</ref>
5. کمک به اقتصاد خانواده‏‌ها؛
6. کمک به اقتصاد ملی؛
7. عزت‏‌مندی اقتصادی؛
8. کمک به استقلال ملی؛
9. کمک به اهداف دینی: اشتغال از چند جهت به اهداف دین کمک می‏‌کند که مقاله به توضیح آن پرداخته است.
10. شکوفایی استعدادهای زنان در عرصه‌های مختلف وجودی و روحی. <ref>خیری، یوسف، اشتغال زنان و پیامدهاى آن، 1385.</ref>

پیامدهای منفی

1. سست شدن کانون خانواده: زنان شاغل، بیشتر توانمندی و خلاقیت خود را در محیط شغلی به کار می‌گیرند و نمی‌توانند به شکل مطلوبی در مورد همسر و فرزندان به کار ببرند و انگیزه کافی برای برقراری رابطه کلامی با اعضای خانواده ندارند.<ref>دیواندری و پور عبدالله، پیشرفت فرهنگی و آسیب‌شناسی اشتغال زنان، 1395، ص 101</ref>
2. فشار مضاعف به زنان
3. آزار و اذیت جنسی زنان در محیط کار
4. بیکاری مردان: مشکل ایران کمبود نیروی انسانی نیست، کمبود سرمایه برای ایجاد اشتغال است.
5. سست ‏شدن کانون خانواده
6. کم شدن میل به فرزند داشتن: خانواده سنّتی گسترده به خانواده هسته‌‏ای تبدیل می‏‌شود. <ref>خیری، یوسف، اشتغال زنان و پیامدهاى آن، 1385.</ref>
7. تأثیر بر ازدواج؛
8. کاهش تعداد فرزندان؛ <ref>فرهادیان، اثرات و پیامدهای منفی اشتغال زنان، 1389ش.</ref>
9. تأثیر بر بارداری <ref>فرهادیان، اثرات و پیامدهای منفی اشتغال زنان، 1389ش</ref>
10. کم‌توجهی به رابطه همسری؛ <ref>زیبایی نژاد، محمدرضا، تأثیر اشتغال زنان بر روابط خانواده، دبیرخانه کرسی‌های نظریه پردازی و آزاداندیشی حوزه اصفهان</ref>
11. محرومیت فرزندان از نظارت و حمایت مادر <ref>گاردنر، جنگ علیه خانواده، 1396، ص 224</ref>

آسیب‌شناسی اشتغال زنان

فرهنگ اسلامی - ایرانی، خانه‌داری را شغلی بسیار مهم می‌داند و دیگر نقش‌های زن را در سایه دو وظیفه مهم مادری و همسری تعریف می‌کند؛ زیرا این نقش‌ها، بر خلاف دیگر وظایف تعریف شده در جامعه، هیچ جایگزینی ندارند. افزون بر این، فرآیند مهم تربیتی، عاطفی و اخلاقی نیز منوط به حضور مؤثر زن در خانه است.

در کشور ما که زنان نیمی از توانمندی فکری جامعه‌اند، باز گذاشتن میدان برای بروز توانایی‌ها و شکوفایی استعدادهای زنان با حفظ شخصیت و کرامت انسانی آنان و حفظ مصالح خانوادگی، ارزش بسیار دارد. اگر مشارکت زنان در محیط کار با سیاست‌های درست راهبردی همراه شود، کشور دچار کاهش زاد و ولد و پدیده پیر شدن جمعیت نخواهد شد. بنابراین، دولت‌ها باید برای بهره‌گیری کامل از استعدادها و توانایی‌های سرشار زنان، ضمن برداشتن موانع موجود بر سر راه مشارکت هر چه بیشتر زنان، مادران و همسران شاغل و موفق را در جامعه و در کنار مردان به کار گیرند. تدوین طرح جامع تفصیلی اشتغال زنان در نظام جمهوری اسلامی که با توجه هم زمان به شرایط کنونی و آینده جامعه، ویژگی‌ها و کارآمدی‌های زنان، آموزه‌های دینی و اهداف انقلاب اسلامی، طرحی کلان، جامع و قابل دفاع باشد، ضرورتی اجتناب‌ناپذیر است.<ref>دیواندری و پور عبدالله، پیشرفت فرهنگی و آسیب‌شناسی اشتغال زنان، 1395، ص 109</ref>

منبع

• خیری، یوسف، بانوان شیعه، شماره9، 1385.
• تقوی، نعمت‌الله، محمدی، قادر، «بررسی تأثیر اشتغال خارج از خانه زنان بر روابط خانوادگی (مقاله پژوهشی دانشگاه آزاد)»، مطالعات علوم اجتماعی ایران سال یازدهم، شماره 3 (پیاپی 42)، پاییز 1393ش.
• گاردنر، ویلیام، جنگ علیه خانواده، ترجمه معصومه محمدی، قم، دفتر مطالعات و تحقیقات زنان، 1396ش.
• زیبایی نژاد، محمد‌رضا ، تأثیر اشتغال زنان بر روابط خانواده، نشست آزاد اندیشی، برگزار کننده: مدرسه علمیه فاطمیه اندان و الزهرا(س) خمینی شهر، 1397ش.
• فرهادیان، فاطمه، اثرات و پیامدهای منفی اشتغال زنان، پیام زن ، شماره 218، اردیبهشت 1389ش.
• دیواندری، تکتم ؛ پور عبدالله، کبری، پیشرفت فرهنگی و آسیب‌شناسی اشتغال زنان، پژوهش نامه اسلامی زنان و خانواده، بهار و تابستان 1395ش.
• جارالهی، عذرا، «تاریخچه اشتغال زن در ایران»، فصلنامه علوم اجتماعی، 2(3.4)، 1372ش.