مشارکت اجتماعی زنان در یهودیت: تفاوت میان نسخه‌ها

نسخهٔ کنونی تا ‏۱۸ ژوئن ۲۰۲۴، ساعت ۰۵:۳۳

مشارکت اجتماعی زنان در یهودیت؛ فعالیت محدود زنان در مراسم و آیین مذهبی.

در آموزه‌های دین یهود؛ زن به عنوان رکن خانواده کم‌نقش در مسئولیت‌های اجتماعی شناخته می‌شود. به همین سبب در خصوص مشارکت اجتماعی زنان محدودیت‌هایی دیده می‌شود؛ مثلاً براساس سنت یهودی، زنان نمی‌بایست در حضور مردان سخن می‌گفتند یا آواز می‌خواندند؛ از سوی دیگر، گواهی دادن زنان در دادگاه و قضاوت آن‌ها ممنوع بود؛ رهبری و مقام‌های مذهبی نیز مختص مردان بود.

ویژگی جامعه یهودی

برخی تصریح کرده‌اند که جامعه یهودی، جامعه‌ای پدرسالار و سلسله مراتبی بوده است که در آن، مردان بر زنان برتری داشته‌اند. در بعضی سرزمین‌ها و برهه‌های تاریخی، حضور مردان یهودی در سفرهای تجاری سبب می‌شد در نبود آنان، زنان اداره خانواده را در دست گیرند و در پی آن، حضور گسترده‌تری در اجتماع داشته باشند.

حکمرانی زنان در دین یهودیت مجاز نیست. در متن مقدس بیان شده: حاکمان زن، شما را به گمراهی و نابودی می‌کشند.<ref>غلامی، زن و خانواده در ادیان (با رویکرد تطبیقی)، 1398ش، ص101</ref> بعد از آنکه زنان یهودی در جوامع اروپایی با جریانات رهبانی مسیحی آشنا شدند، حاخام‌های یهودی در واکنش به پیدایش دیرها در مسیحیت و رهبانیت‌گزینی زنان مسیحی و ترک خانه‌ها، زنان یهودی را به خانواده‌محوری و معنویت‌افزایی در روال عادی زندگی دعوت می‌کردند و هرگونه پیشی گرفتن زنان یهودی به چنین اعمالی را ممنوع کردند.

به تدریج در دوران معاصر، زنان در مقابل مخالفت‌های حاخام‌ها مقاومت کردند و شاهد فعالیت زنان در جنبش‌های عرفانی یهودی، در اروپای دوران مدرن هستیم.<ref>غلامی، زن و خانواده در ادیان (با رویکرد تطبیقی)، 1398ش، ص50</ref> گرایش حسیدیم نیز به عنوان یک رویکرد عرفانی مهم و تاثیرگذار، تلاش کرد به مسائل زنان توجه کند. زنان در این جنبش نقش ایفا کرده و گاه به مناصبی نیز دست یافته‌اند.

البته جنبش حسیدیم در حمایت از منزلت و جایگاه خانواده نقش مثبتی نداشت و دیدگاه‌های رهبانی و خانواده‌گریز این گرایش عرفانی، و تشویق مردان به ریاضت‌های جنسی، ترک خانواده و وقف خود برای خدا، پیامدهایی برای نهاد خانواده و اجتماع یهودی داشت.<ref>غلامی، زن و خانواده در ادیان (با رویکرد تطبیقی)، 1398ش، ص50</ref>

زنان و عبادات عمومی

برپایی مراسم مذهبی عمومی جزء وظایف شرعی مرد است. زنان از حضور در آیین‌های عبادی که در ملأعام برگزار می‌شوند و فرمان‌هایی که به بیرون از خانه مربوط‌‌اند و واجباتی که در زمان خاصی انجام می‌شوند، معاف شده‌اند.

دلیل معافیت زنان چنین بیان شده که اگر با نیازهای شوهرشان در تعارض باشد، آنان ملزم‌اند شوهر را اطاعت کنند و نمی‌توانند به انجام آن عبادت بپردازند. تفاسیر معاصر معافیت زنان از قوانین دارای زمان خاص را نشانه فروتری و جایگاه نازل‌تر زن نمی‌دانند.<ref>غلامی، زن و خانواده در ادیان (با رویکرد تطبیقی)، 1398ش، ص102</ref>

علت چرایی معاف از عبادت، عبارتند از؛ تمرکز زنان بر وظایف خانوادگی، معاف بودن آنان از فراگیری تورات و در نتیجه لازم نبودن آشنایی با احکام توراتی و انجام آنها، عشق وافر زنان به خدا و کم‌نیازی آنان در قیاس با مردان به یادآوری عشق به خدا از طریق انجام اعمال دینی، تخفیف و سهل‌گیری خدا به زنان به دلیل توجه به شرایط خاص زندگی آنان و... می‌باشد.<ref>غلامی، زن و خانواده در ادیان (با رویکرد تطبیقی)، 1398ش، ص103</ref>

البته معاف‌شدن آنها نه به معنای ممنوعیت است، بلکه به معنای نداشتن اجبار شرعی است، و این‌گونه نبوده که در خانه محبوس باشند. در دوران معاصر، برخی فرقه‌ها این ممنوعیت‌ها را متأثر از هنجارهای فرهنگی حاکم بر جوامع دانسته و با تأکید بر برابری زن و مرد در امور معنوی، خواستار تغییر در این احکام شده‌اند. همچنین در برخی گرایش‌های معاصر به زنان اجازه داده شده، عبادت عمومی را در جمع زنانه و بدون حضور مردان برپا کنند.<ref>غلامی، زن و خانواده در ادیان (با رویکرد تطبیقی)، 1398ش، ص103</ref>

آیین قربانی

در دوران یهودیت اولیه و زمانی که معبد مقدس برپا شد، قربانی پرنده‌ها و چهارپایان، مهم‌ترین عبادت الزامی و آیین یهودی موظف به حساب می‌آمد. در زمان برپایی معبد بیت المقدس، زنان نمی توانستند در مراسم قربانی شرکت کنند و گاه دیدار آن هم مجاز نبود.<ref>نورحسن فتیده، حقوق زن در قرآن و عهدین، 1390ش، ص49</ref>

نماز جماعت

پس از ویرانی معبد مقدس یهودیان در بیت‌المقدس، به علت توقف مراسم تقدیم قربانی، اصل عبادت یهود بر نماز و دعاهای کلامی قرار گرفت و با گذشت زمان، آیین و متن نمازها شکل مدون امروزی را یافت.<ref>غلامی، زن و خانواده در ادیان (با رویکرد تطبیقی)، 1398ش، ص104</ref> زنان از میان وعده‌های سه‌گانه نماز واجب، فقط یک وعده را به اختیار خود می‌خوانند؛

ادای دو نوبت دیگر مباح است و چنانچه همان یک وعده واجب را نیز نتوانستند بخوانند، آن را از طریق دو بار خواندن نوبت بعدی می‌توانند جبران کنند. زنان از حضور در کنیسه و خواندن نماز جماعت، پوشیدن صیصیت (لباس نماز) و بستن تفیلین (دو جعبه چرمی کوچک حاوی آیاتی از سفر تثنیه است که در هنگام نماز از طریق بندی چرمی به بازو و پیشانی بسته می‌شود)، معاف‌اند.

البته در برخی جوامع یهودی، به ویژه در میان یهودیان اشکنازی، تفاوت‌های زن و مرد در عبادت و اقامه نماز تا حدی کم‌رنگ گردیده و سنت‌های زنانه‌ای شکل گرفته است.<ref>غلامی، زن و خانواده در ادیان (با رویکرد تطبیقی)، 1398ش، ص105</ref>

تورات‌خوانی و قرائت ادعیه

ادعیه گاه به صورت فردی و گاه جمعی و به زبان عبری خوانده می‌شود و وسیله‌ای برای هم‌بستگی دعاکننده با ملت یهود و تاریخ و سرنوشت آنان است. قرائت گروهی تورات و ادعیه در کنیسا نیازمند حضور ده مرد بالغ است و زنان در حد نصاب آن به حساب نمی‌آیند.

علاوه بر آن، قرائت دعای شِمَع ییسرائیل (عباراتی از سفر تثنیه تورات درباره شهادت به توحید که باید دو بار در روز گفته شود)، بر زن‌ها واجب نیست.<ref>آئینه‌وند؛ هوشنگی؛ جعفرنیا، «تأثیرباورهای یهود در بازتولید نگاه جاهلی به حیات اجتماعی زن در جامعه اسلامی»، 1389ش، ص73</ref> زنان افتخار قرائت دعای قبل و بعد از تلاوت تورات را هم ندارند و همچنین نمی‌توانند نوشته‌های تورات را در عبادات عمومی بخوانند.

برخی گرایش‌های معاصر یهودی به زنان اجازه داده‌اند قرائت تورات و ادعیه را به صورت گروهی در جمع زنان و بدون حضور مردان انجام دهند. <ref>غلامی، زن و خانواده در ادیان (با رویکرد تطبیقی)، 1398ش، ص106</ref>

حضور زنان در اماکن مقدس و زیارتی

زنان از زیارت معبد بیت المقدس (و نیز دیوار ندبه کنونی) معاف‌اند. همچنین محدودیت‌هایی در حضور و نمازگزاردن در کنار دیوار ندبه برای زنان وجود دارد. به دلیل ناپاکی زنان در ایام عادت ماهانه، حضور آنان در معبد ممنوع است.

اجازه به زنان برای نیایش در کنار مردان در پای دیوار ندبه، یکی از چالش‌های سالیان اخیر در اسرائیل است و امروزه بخش کوچک و مجزایی از آن به نیایش زنان اختصاص یافته است.

امروزه در اغلب فرقه‌های یهودی، در کنیسه‌ها محل استقرار زنان و مردان از یکدیگر جداست و زنان معمولاً در طبقه بالای کنیسه یا پشت سر مردها حضور می‌یابند و نماز می‌خوانند.<ref>غلامی، زن و خانواده در ادیان (با رویکرد تطبیقی)، 1398ش، ص107</ref>

زنان و مراسم آیینی

شریعت یهودی به تقویم زمانی (برطبق ماه‌های قمری) بسیار وابسته است و جشن‌ها، مناسبات مذهبی و برپایی مراسم، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. برخی گزارش‌های، حاکی از حضور زنان در کنار مردان در مناسبت‌های مذهبی در معابد است، اما بی‌تردید زنان نقش کم‌رنگ‌تری در این گونه مراسم دارند؛

به عنوان مثال، آنان از دمیدن در شوفار (شاخ قوچ یا کرنایی که در آیین‌ها نواخته می‌شود)، برپا داشتن سوکا(سایبانی که در عید سوکوت، هفت روز در آن اسکان می‌کنند) و از خوردن بعضی اغذیه‌های آیینی محروم‌اند و فقط مردان و اولاد ذکور می‌توانند از آن غذاها تناول کنند.<ref>غلامی، زن و خانواده در ادیان (با رویکرد تطبیقی)، 1398ش، ص108</ref>

ایام و آیین سوگواری

برخی ممنوعیت‌ها که زنان یهودی در هنگام سوگواری باید رعایت کنند، از این قرار است: پوشیدن سندل از جنس پوست، آرایش کردن، ازدواج کردن تا نود روز پس از مرگ برای زنی که شوهرش فوت کرده، نزدیکی کردن با همسر تا هفت روز پس از سوگواری، در آغوش کشیدن و بوسیدن، استحمام حتی با آب سرد جز برای زن زائو و شست و شو با آب گرم تا سی روز برای زن و مرد ممنوع است.<ref>غلامی، زن و خانواده در ادیان (با رویکرد تطبیقی)، 1398ش، ص109</ref>

پوشش زن در اجتماع

در تعالیم یهود، بر رعایت عفت و پاکدامنی و حجاب زنان تأکید فراوانی شده و فرمان هفتم(زنا مکن) و فرمان دهم(بر زن همسایه‌ات طمع نورز) از ده فرمان موسی، به تأکید بر عفت اختصاص دارد. دستوراتی در دین یهود که شامل؛

بلند نشدن صدای زن، آواز نخواندنش با صدای بلند، دستور به پرده‌نشینی و در خانه ماندن، معرفی بی‌عفتی به عنوان عامل رواج خیانت‌کاری، نهی از نگاه به نامحرم، مجازات اعمال منافی عفت، منع دختران از خودآرایی و زینت و رفتار به دور از حیا در اجتماع، دال بر اهمیت عفت و حجاب در متون مقدس یهودی است.<ref>علیجانی، زن در متون مقدس: زن درآیین یهود، 1398ش، ص141</ref>

پراکندگی یهود در سرزمین‌های مختلف و تأثیرپذیری از فرهنگ‌های جوامع، موجب شده قواعد واحد و ثابتی بر حجاب و پوشش یهودیان حاکم نباشد، ولی به هر روی قواعدی وجود دارد؛

همچون وجوب پوشاندن موی سر برای زن متأهل، برداشتن حجاب در هنگام مجازات زن برای تحقیر او، ضرورت پوشش سر زن متأهل در کنیسه، پرهیز از پوشیدن لباس جنس مخالف، استفاده از روبند و پوشاندن سر در عروسی و استفاده از پوشش مشکی در عزاداری‌ها، لزوم پوشاندن تا آرنج و تا پایین زانوها برای دختران مجرد یهودی، و منع ارتباط فیزیکی دختر و پسر مجرد، رعایت این قوانین لازم می‌باشد.<ref>غلامی، زن و خانواده در ادیان (با رویکرد تطبیقی)، 1398ش، ص111</ref>

بنابر این در یهودیت، فلسفه عفاف و پوشش زن، با چگونگی خلقت او ارتباط یافته است. همچنین حجاب، علامت شرم زن از گناه نخستین، موجب کاستن از فریبندگی زنانه، نشانه ترس از خدا و علامت تعلق زن به مرد و مالکیت مرد بر زن است که پس از ازدواج رخ می‌دهد.<ref>غلامی، زن و خانواده در ادیان (با رویکرد تطبیقی)، 1398ش، ص111</ref>

پانویس

منابع

آئینه‌وند، صادق؛ جعفرنیا، فاطمه؛ هوشنگی، لیلا، «تأثیرباورهای یهود در بازتولید نگاه جاهلی به حیات اجتماعی زن در جامعه اسلامی»، مطالعات تاریخی فرهنگی، سال2، ش5، 1389ش.
علیجانی، رضا، زن در متون مقدس: زن در آیین یهود، تهران، روشنگران و مطالعات زنان، 1389ش.
غلامی، علی، زن و خانواده در ادیان (با رویکرد تطبیقی)، قم، جامعة الزهراء، 1398ش.
نورحسن فتیده، طاهره، حقوق زن درقرآن و عهدین، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه قم، 1390ش.

@@ خط ۱: / خط ۱: @@
+'''مشارکت اجتماعی زنان در یهودیت'''؛ فعالیت محدود زنان در مراسم و آیین مذهبی.
+در آموزه‌های دین یهود؛ '''[[زن]]''' به عنوان رکن خانواده کم‌نقش در مسئولیت‌های اجتماعی شناخته می‌شود. به همین سبب در خصوص مشارکت اجتماعی زنان محدودیت‌هایی دیده می‌شود؛ مثلاً براساس سنت یهودی، زنان نمی‌بایست در حضور مردان سخن می‌گفتند یا آواز می‌خواندند؛ از سوی دیگر، گواهی دادن زنان در دادگاه و قضاوت آن‌ها ممنوع بود؛ رهبری و مقام‌های مذهبی نیز مختص مردان بود.
-===آموزه‌های اجتماعی، فرهنگی و سیاسی یهودیت===
+== ویژگی جامعه یهودی==
-در تحلیل دیدگاه یهودیت درباره مشارکت اجتماعی، فرهنگی و سیاسی [[زن]]، می‌توان گفت در آموزه‌های این دین و در همه برهه‌های تاریخ یهودیت، [[زن]] به عنوان رکن [[خانواده]] و کم نقش در مسئولیت‌های اجتماعی شناخته می‌شود.<ref group="پانویس">البته این به معنای نفی مشارکت اجتماعی [[زنان]] نیست. در تاریخ یهودیت، برخی [[زنان]] دارای مقام نبوت و داوری بوده و نقش‌های مهم اجتماعی را عهده دار شده‌اند و گاه در جایگاه حاکمان سیاسی قرار گرفته‌اند.</ref> به همین دلیل در خصوص مشارکت اجتماعی [[زنان]] محدودیت‌هایی به چشم می‌خورد؛ مثلاً براساس سنت یهودی، [[زنان]] نمی‌بایست در حضور [[مردان]] سخن می‌گفتند یا آواز میخواندند؛ از سوی دیگر، گواهی دادن [[زنان]] در دادگاه و قضاوت آنها ممنوع بود؛ رهبری و مقام‌های مذهبی نیز مختص [[مردان]] بود. برخی قوم‌نگاران تصریح کرده‌اند که جامعه یهودی، جامعه‌ای [[پدرسالار]] و سلسله مراتبی بوده است که در آن، [[مردان]] بر [[زنان]] تفوق داشته‌اند. در برخی سرزمین‌ها و برهه‌های تاریخی، حضور [[مردان]] یهودی در سفرهای تجاری سبب می‌شد در نبود آنان، [[زنان]] اداره [[خانواده]] را در دست گیرند و متعاقب آن، حضور گسترده‌تری در اجتماع داشته باشند.<ref group="پانویس">قبل از قرن دوازده، اکثر [[مردان یهودی]] تاجر بودند و بسیار مسافرت می‌کردند. [[زنان یهودی]] نیز همانند [[زنان مسیحی]] در غیاب [[شوهران]]شان، خانه را اداره می‌کردند و همانند آنان از آزادی عمل بیشتری نسبت به گذشته برخوردار شده بودند.</ref> <ref>Encyclopedia Judaica, p.167</ref></ref> در این دین، با حاکمیت [[زنان]] مواجهه مثبتی صورت نگرفته است و حکمرانی [[زنان]] ملکه مجاز شمرده نشده است.<ref group="پانویس">مفسرین یهودی از کلمات و عبارات کتاب مقدس مانند: «شما باید پادشاهی را از میان خودتان منصوب کنید» استفاده کرده‌اند که حکمرانی ملکه‌ها غیرقانونی است.</ref> <ref>سفر تثنیه، باب 17، آیه 14</ref> در متن مقدس تصریح شده: «حاکمان [[زن]]، شما را به گمراهی و نابودی می‌کشند».<ref>اشعیا12:3</ref>
+برخی تصریح کرده‌اند که جامعه یهودی، جامعه‌ای پدرسالار و سلسله مراتبی بوده است که در آن، مردان بر زنان برتری داشته‌اند. در بعضی سرزمین‌ها و برهه‌های تاریخی، حضور مردان یهودی در سفرهای تجاری سبب می‌شد در نبود آنان، زنان اداره '''[[خانواده]]''' را در دست گیرند و در پی آن، حضور گسترده‌تری در اجتماع داشته باشند.
+حکمرانی زنان در دین یهودیت مجاز نیست. در متن مقدس بیان شده: حاکمان زن، شما را به گمراهی و نابودی می‌کشند.<ref>غلامی، زن و خانواده در ادیان (با رویکرد تطبیقی)، 1398ش، ص101</ref>
+بعد از آنکه زنان یهودی در جوامع اروپایی با جریانات رهبانی مسیحی آشنا شدند، حاخام‌های یهودی در واکنش به پیدایش دیرها در مسیحیت و رهبانیت‌گزینی زنان مسیحی و ترک خانه‌ها، زنان یهودی را به خانواده‌محوری و معنویت‌افزایی در روال عادی زندگی دعوت می‌کردند و هرگونه پیشی گرفتن زنان یهودی به چنین اعمالی را ممنوع کردند.
-از منظر اقتصادی، [[زنان یهودی]] در قرون نخستین می‌توانستند صاحب اموال شوند و دارای استقلال اقتصادی و مالکیت بر دارایی‌های خود بوده‌اند؛ اما مانند [[زنان یونانی]] و مصری، اجازه انجام معاملات تجاری را نداشتند و این حق در انحصار [[شوهران]] بود.<ref>فرازهایی از کتاب مقدس؛ عیسای ناصری، ج6: [[زنان در کتاب مقدس]]، ترجمه‌ای ازLe Dossiers de la Bible، ص 10-11</ref> در برهه‌های بعدی تاریخ یهودی، [[زنان]] از برخی آزادی‌های عمل برخوردار شدند و نقش‌های اقتصادی جدی‌تر را بر عهده گرفتند و به مشاغل متنوعی مبادرت کردند.
+به تدریج در دوران معاصر، زنان در مقابل مخالفت‌های حاخام‌ها مقاومت کردند و شاهد فعالیت زنان در جنبش‌های عرفانی یهودی، در اروپای دوران مدرن هستیم.<ref>غلامی، زن و خانواده در ادیان (با رویکرد تطبیقی)، 1398ش، ص50</ref> گرایش حسیدیم نیز به عنوان یک رویکرد عرفانی مهم و تاثیرگذار، تلاش کرد به مسائل زنان توجه کند. زنان در این جنبش نقش ایفا کرده و گاه به مناصبی نیز دست یافته‌اند.
-در سده‌های اخیر به ویژه تحت تأثیر [[فمینیسم یهودی]]، شرایط برای فعالیت اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و اقتصادی [[زنان یهودی]] بیش از پیش فراهم شده است. گرچه یهودیت هنوز [[خانواده‌محور]] است، در مشارکت‌های عمومی [[زنان]]، متأثر از تحولات رخ داده، تغییرات فراوانی رخ داده است. می‌توان اذعان کرد که امروزه بسیاری از [[زنان یهودی]] در انتخاب شغل و فعالیت در عرصه اجتماعی کاملاً آزادند.<ref>هولم و بوکر، [[زن در ادیان بزرگ جهان]]، ترجمه علی غفاری، ص94</ref>
+البته جنبش حسیدیم در حمایت از منزلت و جایگاه خانواده نقش مثبتی نداشت و دیدگاه‌های رهبانی و خانواده‌گریز این گرایش عرفانی، و تشویق مردان به ریاضت‌های جنسی، ترک خانواده و وقف خود برای خدا، پیامدهایی برای نهاد خانواده و اجتماع یهودی داشت.<ref>غلامی، زن و خانواده در ادیان (با رویکرد تطبیقی)، 1398ش، ص50</ref>
-===[[زنان]] و عبادات عمومی===
+==زنان و عبادات عمومی==
-در شریعت یهود، برپایی مراسم مذهبی عمومی جزء وظایف شرعی [[مرد]] است. [[زنان]] از حضور در آیین‌های عبادی که در ملأعام برگزار می‌شوند و فرمان‌هایی که به بیرون از خانه مربوط‌اند و واجباتی که در زمان خاصی انجام می‌شوند، معاف شده‌اند.<ref>همان</ref>
+برپایی مراسم مذهبی عمومی جزء وظایف شرعی مرد است. زنان از حضور در آیین‌های عبادی که در ملأعام برگزار می‌شوند و فرمان‌هایی که به بیرون از خانه مربوط‌‌اند و واجباتی که در زمان خاصی انجام می‌شوند، معاف شده‌اند.
-علت معافیت [[زنان]] چنین عنوان شده که اگر با نیازهای [[شوهر]]شان در تنافی باشد، آنان ملزم‌اند [[شوهر]] را اطاعت کنند و نمی‌توانند به انجام آن عبادت بپردازند. تفاسیر معاصر یهودی، معافیت [[زنان]] از قوانین دارای زمان خاص را نشانه فروتری و جایگاه نازل‌تر [[زن]] نمی‌دانند. حاخام‌های یهودی در تحلیل چرایی این حکم، به دلایل متعددی استناد کرده‌اند، از جمله: تمرکز [[زنان]] بر وظایف [[خانوادگی]]، معاف بودن آنان از فراگیری تورات و در نتیجه لازم نبودن آشنایی با احکام توراتی و انجام آنها، عشق وافر [[زنان]] به خدا و کم‌نیازی آنان در قیاس با [[مردان]] به یادآوری عشق به خدا از طریق انجام اعمال دینی، تخفیف و سهل‌گیری خدا به [[زنان]] به دلیل توجه به شرایط خاص زندگی آنان و... البته معاف‌شدن آنها نه به معنای ممنوعیت، بلکه به معنای نداشتن اجبار شرعی است و این‌گونه نبوده که در خانه محبوس باشند.<ref>فرازهایی از کتاب مقدس؛ عیسای ناصری، ج6: [[زنان در کتاب مقدس]]، ترجمه‌ای ازLe Dossiers de la Bible، ص 11و20</ref> در دوران معاصر، برخی فرقه‌ها این ممنوعیت‌ها را متأثر از هنجارهای فرهنگی حاکم بر جوامع (و نه اصول توراتی) دانسته و با تأکید بر [[برابری زن و مرد]] در امور معنوی، خواستار تغییر در این احکام شده‌اند. همچنین در برخی گرایش‌های معاصر به [[زنان]] اجازه داده شده است عبادت عمومی را در جمع [[زنانه]] و بدون حضور [[مردان]] برپا کنند.
-====آیین قربانی====
+دلیل معافیت زنان چنین بیان شده که اگر با نیازهای شوهرشان در تعارض باشد، آنان ملزم‌اند شوهر را اطاعت کنند و نمی‌توانند به انجام آن عبادت بپردازند. تفاسیر معاصر معافیت زنان از قوانین دارای زمان خاص را نشانه فروتری و جایگاه نازل‌تر زن نمی‌دانند.<ref>غلامی، زن و خانواده در ادیان (با رویکرد تطبیقی)، 1398ش، ص102</ref>
-در دوران یهودیت نخستین و زمانی که معبد مقدس برپا بود، قربانی چهارپایان و پرنده‌ها، مهم‌ترین عبادت الزامی و آیین یهودی موظف محسوب می‌شد. در زمان برپایی معبد بیت المقدس، [[زنان]] نمی توانستند در مراسم قربانی شرکت کنند و گاه دیدار آن هم مجاز نبود.
-====نماز جماعت====
+علت چرایی معاف از عبادت، عبارتند از؛ تمرکز زنان بر وظایف خانوادگی، معاف بودن آنان از فراگیری تورات و در نتیجه لازم نبودن آشنایی با احکام توراتی و انجام آنها، عشق وافر زنان به خدا و کم‌نیازی آنان در قیاس با مردان به یادآوری عشق به خدا از طریق انجام اعمال دینی، تخفیف و سهل‌گیری خدا به زنان به دلیل توجه به شرایط خاص زندگی آنان و... می‌باشد.<ref>غلامی، زن و خانواده در ادیان (با رویکرد تطبیقی)، 1398ش، ص103</ref>
-پس از ویرانی معبد مقدس یهودیان در بیت‌المقدس، به علت توقف مراسم تقدیم قربانی، اصل عبادت یهود بر نماز و دعاهای کلامی قرار گرفت و با گذشت زمان، آیین و متن نمازها شکل مدون امروزی را یافت.
-[[زنان]] از میان وعده‌های سه‌گانه نماز واجب، فقط یک وعده را به اختیار خود می‌خوانند؛ ادای دو نوبت دیگر مباح است و چنانچه همان یک وعده واجب را نیز نتوانستند بخوانند، آن را از طریق دو بار خواندن نوبت بعدی می‌توانند جبران کنند. [[زنان]] از حضور در کنیسه و خواندن نماز جماعت، پوشیدن صیصیت (لباس نماز) و بستن تفیلین (دو جعبه چرمی کوچک حاوی آیاتی از سفر تثنیه است که در هنگام نماز از طریق بندی چرمی به بازو و پیشانی بسته می‌شود)، معاف‌اند. البته در برخی جوامع یهودی، به ویژه در میان یهودیان اشکنازی، تفاوت‌های [[زن]] و [[مرد]] در عبادت و اقامه نماز تا حدی کم‌رنگ گردیده و سنت‌های [[زنانه‌]]ای شکل گرفته است.
+البته معاف‌شدن آنها نه به معنای ممنوعیت است، بلکه به معنای نداشتن اجبار شرعی است، و این‌گونه نبوده که در خانه محبوس باشند. در دوران معاصر، برخی فرقه‌ها این ممنوعیت‌ها را متأثر از هنجارهای فرهنگی حاکم بر جوامع دانسته و با تأکید بر برابری زن و مرد در امور معنوی، خواستار تغییر در این احکام شده‌اند. همچنین در برخی گرایش‌های معاصر به زنان اجازه داده شده، عبادت عمومی را در جمع زنانه و بدون حضور مردان برپا کنند.<ref>غلامی، زن و خانواده در ادیان (با رویکرد تطبیقی)، 1398ش، ص103</ref>
+===آیین قربانی===
+در دوران یهودیت اولیه و زمانی که معبد مقدس برپا شد، قربانی پرنده‌ها و چهارپایان، مهم‌ترین عبادت الزامی و آیین یهودی موظف به حساب می‌آمد. در زمان برپایی معبد بیت المقدس، زنان نمی توانستند در مراسم قربانی شرکت کنند و گاه دیدار آن هم مجاز نبود.<ref>[http://www.lib.ir/book/2646189/%D8%AD%D9%82%D9%88%D9%82-%D8%B2%D9%86-%D8%AF%D8%B1-%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86-%D9%88-%D8%B9%D9%87%D8%AF%D9%8A%D9%86/ نورحسن فتیده، حقوق زن در قرآن و عهدین، 1390ش، ص49]</ref>
+===نماز جماعت===
+پس از ویرانی معبد مقدس یهودیان در بیت‌المقدس، به علت توقف مراسم تقدیم قربانی، اصل عبادت یهود بر نماز و دعاهای کلامی قرار گرفت و با گذشت زمان، آیین و متن نمازها شکل مدون امروزی را یافت.<ref>غلامی، زن و خانواده در ادیان (با رویکرد تطبیقی)، 1398ش، ص104</ref>
+زنان از میان وعده‌های سه‌گانه نماز واجب، فقط یک وعده را به اختیار خود می‌خوانند؛
-====تورات‌خوانی و قرائت ادعیه====
+ادای دو نوبت دیگر مباح است و چنانچه همان یک وعده واجب را نیز نتوانستند بخوانند، آن را از طریق دو بار خواندن نوبت بعدی می‌توانند جبران کنند. زنان از حضور در کنیسه و خواندن نماز جماعت، پوشیدن صیصیت (لباس نماز) و بستن تفیلین (دو جعبه چرمی کوچک حاوی آیاتی از سفر تثنیه است که در هنگام نماز از طریق بندی چرمی به بازو و پیشانی بسته می‌شود)، معاف‌اند.
-در یهودیت، ادعیه گاه به صورت فردی و گاه جمعی و به زبان عبری خوانده می‌شود و وسیله‌ای برای هم‌بستگی دعاکننده با ملت یهود و تاریخ و سرنوشت آنان است.
-قرائت گروهی تورات و ادعیه در کنیسا نیازمند حضور ده [[مرد]] بالغ است و [[زنان]] در حد نصاب آن به حساب نمی‌آیند. علاوه بر آن، قرائت دعای شمع ییسرائیل (عباراتی از سفر تثنیه تورات درباره شهادت به توحید که باید دو بار در روز گفته شود)، بر [[زن‌ها]] واجب نیست.<ref>آئینه‌وند و دیگران، «تأثیر باورهای یهود در بازتولید نگاه جاهلی به حیات اجتماعی [[زن]] در جامعه اسلامی»، مطالعات تاریخی فرهنگی، سال دوم، ش5، پاییز1389</ref> [[زنان]] افتخار قرائت دعای قبل و بعد از تلاوت تورات را هم ندارند و همچنین نمی‌توانند نوشته‌های تورات را در عبادات عمومی بخوانند. برخی گرایش‌های معاصر یهودی به [[زنان]] اجازه داده‌اند قرائت تورات و ادعیه را به صورت گروهی در جمع [[زنان]] و بدون حضور [[مردان]] انجام دهند.
+البته در برخی جوامع یهودی، به ویژه در میان یهودیان اشکنازی، تفاوت‌های زن و مرد در عبادت و اقامه نماز تا حدی کم‌رنگ گردیده و سنت‌های زنانه‌ای شکل گرفته است.<ref>غلامی، زن و خانواده در ادیان (با رویکرد تطبیقی)، 1398ش، ص105</ref>
+===تورات‌خوانی و قرائت ادعیه===
+ادعیه گاه به صورت فردی و گاه جمعی و به زبان عبری خوانده می‌شود و وسیله‌ای برای هم‌بستگی دعاکننده با ملت یهود و تاریخ و سرنوشت آنان است. قرائت گروهی تورات و ادعیه در کنیسا نیازمند حضور ده مرد بالغ است و زنان در حد نصاب آن به حساب نمی‌آیند.
-===حضور [[زنان]] در اماکن مقدس و زیارتی===
+علاوه بر آن، قرائت دعای شِمَع ییسرائیل (عباراتی از سفر تثنیه تورات درباره شهادت به توحید که باید دو بار در روز گفته شود)، بر زن‌ها واجب نیست.<ref>[http://ensani.ir/fa/article/315556/%D8%AA%D8%A3%D8%AB%DB%8C%D8%B1-%D8%A8%D8%A7%D9%88%D8%B1%D9%87%D8%A7%DB%8C-%DB%8C%D9%87%D9%88%D8%AF-%D8%AF%D8%B1-%D8%A8%D8%A7%D8%B2%D8%AA%D9%88%D9%84%DB%8C%D8%AF-%D9%86%DA%AF%D8%A7%D9%87-%D8%AC%D8%A7%D9%87%D9%84%DB%8C-%D8%A8%D9%87-%D8%AD%DB%8C%D8%A7%D8%AA-%D8%A7%D8%AC%D8%AA%D9%85%D8%A7%D8%B9%DB%8C-%D8%B2%D9%86-%D8%AF%D8%B1-%D8%AC%D8%A7%D9%85%D8%B9%D9%87-%D8%A7%D8%B3%D9%84%D8%A7%D9%85%DB%8 آئینه‌وند؛ هوشنگی؛ جعفرنیا، «تأثیرباورهای یهود در بازتولید نگاه جاهلی به حیات اجتماعی زن در جامعه اسلامی»، 1389ش، ص73]</ref> زنان افتخار قرائت دعای قبل و بعد از تلاوت تورات را هم ندارند و همچنین نمی‌توانند نوشته‌های تورات را در عبادات عمومی بخوانند.
-در شریعت یهودی، [[زنان]] از زیارت معبد بیت المقدس (و نیز دیوار ندبه کنونی) معاف‌اند. همچنین محدودیت‌هایی در حضور و نمازگزاردن در کنار دیوار ندبه برای [[زنان]] وجود دارد. به دلیل ناپاکی [[زنان]] در ایام [[عادت ماهانه]]، حضور آنان در معبد ممنوع است. اجازه به [[زنان]] برای نیایش در کنار [[مردان]] در پای دیوار ندبه، یکی از چالش‌های سالیان اخیر در اسرائیل است و امروزه بخش کوچک و مجزایی از آن به نیایش [[زنان]] اختصاص یافته است.
-امروزه در اغلب فرقه‌های یهودی، در کنیسه‌ها محل استقرار [[زنان]] و [[مردان]] از یکدیگر جداست و [[زنان]] معمولاً در طبقه بالای کنیسه یا پشت سر [[مرد]]ها حضور می‌یابند و نماز می‌خوانند.
+برخی گرایش‌های معاصر یهودی به زنان اجازه داده‌اند قرائت تورات و ادعیه را به صورت گروهی در جمع زنان و بدون حضور مردان انجام دهند. <ref>غلامی، زن و خانواده در ادیان (با رویکرد تطبیقی)، 1398ش، ص106</ref>
+===حضور زنان در اماکن مقدس و زیارتی===
+زنان از زیارت معبد بیت المقدس (و نیز دیوار ندبه کنونی) معاف‌اند. همچنین محدودیت‌هایی در حضور و نمازگزاردن در کنار دیوار ندبه برای زنان وجود دارد. به دلیل ناپاکی زنان در ایام عادت ماهانه، حضور آنان در معبد ممنوع است.
-===[[زنان]] و مراسم آیینی===
+اجازه به زنان برای نیایش در کنار '''[[مردان]]''' در پای دیوار ندبه، یکی از چالش‌های سالیان اخیر در اسرائیل است و امروزه بخش کوچک و مجزایی از آن به نیایش زنان اختصاص یافته است.
-شریعت یهودی به تقویم زمانی (برطبق ماه‌های قمری) بسیار وابسته است و مناسبات مذهبی و برپایی مراسم و جشن‌ها در دین یهود، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.
-برخی گزارش‌های تاریخی، حاکی از حضور [[زنان]] در کنار [[مردان]] در مناسبت‌های مذهبی در معابد است، اما بی‌تردید [[زنان]] نقش کم‌رنگ‌تری در این گونه مراسم دارند؛ به عنوان مثال، آنان از دمیدن در شوفار (شاخ قوچ یا کرنایی که در آیین‌ها نواخته می‌شود)، برپا داشتن سوکا(سایبانی که در عید سوکوت، هفت روز در آن اسکان می‌کنند) و از خوردن بعضی اغذیه‌های آیینی محروم‌اند و فقط [[مردان]] و [[اولاد ذکور]] می‌توانند از آن غذاها تناول کنند.
+امروزه در اغلب فرقه‌های یهودی، در کنیسه‌ها محل استقرار زنان و مردان از یکدیگر جداست و زنان معمولاً در طبقه بالای کنیسه یا پشت سر مردها حضور می‌یابند و نماز می‌خوانند.<ref>غلامی، زن و خانواده در ادیان (با رویکرد تطبیقی)، 1398ش، ص107</ref>
+===زنان و مراسم آیینی===
+شریعت یهودی به تقویم زمانی (برطبق ماه‌های قمری) بسیار وابسته است و جشن‌ها، مناسبات مذهبی و برپایی مراسم، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.
+برخی گزارش‌های، حاکی از حضور زنان در کنار مردان در مناسبت‌های مذهبی در معابد است، اما بی‌تردید زنان نقش کم‌رنگ‌تری در این گونه مراسم دارند؛
-===ایام و آیین سوگواری===
+به عنوان مثال، آنان از دمیدن در شوفار (شاخ قوچ یا کرنایی که در آیین‌ها نواخته می‌شود)، برپا داشتن سوکا(سایبانی که در عید سوکوت، هفت روز در آن اسکان می‌کنند) و از خوردن بعضی اغذیه‌های آیینی محروم‌اند و فقط مردان و اولاد ذکور می‌توانند از آن غذاها تناول کنند.<ref>غلامی، زن و خانواده در ادیان (با رویکرد تطبیقی)، 1398ش، ص108</ref>
-برخی ممنوعیت‌ها که [[زنان یهودی]] در هنگام سوگواری باید رعایت کنند، از این قرار است: <ref group="پانویس">استفاده از کرم برای علاج بلامانع است</ref>، پوشیدن سندل از جنس پوست <ref group="پانویس">اگر سوگوار می‌خواهد از خانه خارج شود، پوشیدن سندل به شرط ریختن مقداری خاک روی آن، اشکال ندارد.</ref>، [[آرایش]] کردن، [[ازدواج]] کردن تا نود روز پس از مرگ برای [[زن]]ی که [[شوهر]]ش فوت کرده، [[نزدیکی]] کردن با [[همسر]] تا هفت روز پس از سوگواری، در [[آغوش کشیدن]] و [[بوسیدن]]، استحمام حتی با آب سرد جز برای [[زن زائو]] و شست و شو با آب گرم تا سی روز برای [[زن]] و [[مرد]].
+==ایام و آیین سوگواری==
+برخی ممنوعیت‌ها که زنان یهودی در هنگام سوگواری باید رعایت کنند، از این قرار است: پوشیدن سندل از '''[[جنس]]''' پوست، آرایش کردن، ازدواج کردن تا نود روز پس از مرگ برای زنی که شوهرش فوت کرده، نزدیکی کردن با '''[[همسر]]''' تا هفت روز پس از سوگواری، در آغوش کشیدن و بوسیدن، استحمام حتی با آب سرد جز برای زن زائو و شست و شو با آب گرم تا سی روز برای زن و مرد ممنوع است.<ref>غلامی، زن و خانواده در ادیان (با رویکرد تطبیقی)، 1398ش، ص109</ref>
+==پوشش زن در اجتماع==
+در تعالیم یهود، بر رعایت عفت و پاکدامنی و حجاب زنان تأکید فراوانی شده و فرمان هفتم([[زنا]] مکن) و فرمان دهم(بر زن همسایه‌ات طمع نورز) از ده فرمان موسی، به تأکید بر عفت اختصاص دارد. دستوراتی در دین یهود که شامل؛
-===پوشش [[زن]] در اجتماع===
+بلند نشدن صدای زن، آواز نخواندنش با صدای بلند، دستور به پرده‌نشینی و در خانه ماندن، معرفی بی‌عفتی به عنوان عامل رواج خیانت‌کاری، نهی از نگاه به نامحرم، مجازات اعمال منافی عفت، منع دختران از خودآرایی و زینت و رفتار به دور از '''[[حیا]]''' در اجتماع، دال بر اهمیت عفت و حجاب در متون مقدس یهودی است.<ref>علیجانی، زن در متون مقدس: زن درآیین یهود، 1398ش، ص141</ref>
-در تعالیم یهود، بر رعایت [[عفت]] و [[پاکدامنی]] و [[حجاب زنان]] تأکید فراوانی شده و فرمان هفتم([[زنا]] مکن) و فرمان دهم(بر [[زن]] همسایه‌ات طمع نورز) از ده فرمان موسی، به تأکید بر [[عفت]] اختصاص دارد. اهمیت [[عفت‌ورزی]] در متن مقدس تا آنجاست که میکاه نبی -از انبیای نام برده شده در تنخ- زمانی که آن ده فرمان را به سه فرمان خلاصه می‌کند، [[عفت]] را در زمره این سه فرمان قرار می‌دهد.
-در سنت یهودی، به [[زن]]، منزل می‌گویند و در تلمود شرح داده شده است که جای [[زنان]] در خانه است. همچنین بیان شده که همه شکوه [[دختران]] پادشاه در آن است که در قصر باشند (کنایه از نقش در خانه ماندن [[زنان]] در حفظ شأن آنها). بلند نشدن صدای [[زن]]، آواز نخواندنش با صدای بلند، دستور به پرده‌نشینی و در خانه ماندن،<ref>پیدایش 9:18</ref> معرفی بی‌[[عفت]]ی به عنوان عامل رواج [[خیانت‌]]کاری،<ref>لاویان 29:19</ref> نهی از نگاه به نامحرم،<ref>ایوب 31: 9-12</ref> مجازات اعمال [[منافی عفت]]،<ref>تثنیه 22:23-29</ref> منع [[دختران]] از [[خودآرایی]] و زینت و رفتار به دور از حیا در اجتماع، دال بر اهمیت [[عفت]] و [[حجاب]] در متون مقدس یهودی است.
-در تلمود، پرداخت [[مهریه زن]] در هنگام [[طلاق]] از وظایف تخطی ناپذیر [[مرد]] دانسته شده است و صرفاً در چند مورد استثنایی، [[مرد]] می‌تواند بدون پرداخت [[مهریه]]، [[زن]] را [[طلاق]] دهد؛ یکی از این موارد، حضور [[زن متأهل]] [[بدون حجاب]] در ملأعام است. در تلمود فلسطینی ذکر شده است که در مکتب شمای<ref>School of Shammai</ref> که فقط [[زنای زن]] را مستوجب [[طلاق‌]]دادن او می‌داند، اگر [[زن]]ی در ملأعام بدون پوشش سر ظاهر شود، [[شوهر]]ش می‌تواند دادخواست [[طلاق]] بدهد. به عبارت دیگر، این عمل [[زن]] معادل [[خیانت]] او به [[شوهر]]ش تلقی می شود.<ref>ر.ک: سوطا16 ب؛ کهن، گنجینه ای از تلمود، ترجمه امیر فریدون گرگانی، ص186؛ هولم و بوکر، [[زن در ادیان بزرگ جهان]]، ترجمه علی غفاری،ص88</ref>
-پراکندگی یهود در سرزمین‌های مختلف و تأثیرپذیری از فرهنگ‌های جوامع، موجب شده قواعد واحد و ثابتی بر [[حجاب]] و پوشش یهودیان حاکم نباشد، ولی به هر روی قواعدی وجود دارد؛ از جمله: وجوب پوشاندن موی سر برای [[زن متأهل]] <ref group="پانویس">[[دختران]] تا زمانی که مراسم [[عروسی]]‌شان برگزار شود، لازم نیست موی خود را بپوشانند</ref> <ref>کتوبوت 1:1</ref>.البته در صدر یهودیت و حتی در بین فرقه‌های ارتدوکس، [[دختران]] بعد از بلوغ، موی سر خود را می‌پوشانند.</ref> برداشتن [[حجاب]] در هنگام مجازات [[زن]] برای تحقیر او<ref>اعداد5: 16-22؛ اشعیا 47: 1-3.</ref> <ref group="پانویس"> مفسرین در خصوص این فرازها گفته‌اند چون [[زن]] در معرض اتهام گناه است، دیگر لیاقت [[حجاب]] را که نشانه [[نجابت]] و منزلت است، ندارد.</ref> ضرورت [[پوشش سر]] [[زن]] متأهل در کنیسه، پرهیز از پوشیدن لباس [[جنس مخالف]]، استفاده از روبند و پوشاندن سر در [[عروسی]] و استفاده از پوشش مشکی در عزاداری‌ها، لزوم پوشاندن تا آرنج و تا پایین زانوها برای [[دختران مجرد یهودی]]، و منع ارتباط فیزیکی [[دختر و پسر مجرد]]. در متون تلمودی و میدراشی، تأکید بر [[پوشش مو]] برای [[زن]] به اندازه‌ای است که گفته می‌شده [[زنان پارسا]] بر این امر مواظبت دارند که [[پوشش مو]]ی خود را حتی در خانه برندارند.<ref>پاکتچی، دایره‌المعارف بزرگ اسلامی، (مدخل [[حجاب]])، ج20.</ref> <ref group="پانویس">امروزه نیز برخی [[زنان ارتدوکس]] یهودی حتی در هنگام شانه کردن، موهای خود را از زیر روسری شانه می‌کنند؛ حتی در خواب و هنگام [[روابط زناشویی]] نیز موهای خود را پوشیده نگه می‌دارند.</ref>  <ref>(ویقرا ربا10:11)</ref>امروزه اغلب [[زنان یهودی]] صرفاً در کنیسه و هنگام دعا در حضور خدا و دیگر [[مردان]]، موها و گردن خود را می‌پوشانند.<ref group="پانویس">[[برهنه بودن سر]][[زن]]، مانع انجام اعمال مذهبی در حضور اوست و براساس تلمود، خواندن هرنوع دعای رکت در حضور [[زن سربرهنه]] (به جز [[دوشیزگان]]) یا [[زن]]ی که لباس نامناسب دارد، ممنوع استref/>  <ref>( براخوت a11)<< <ref> عالمان سفارادی (شرقی) معتقدند [[زنان یهودی]] می‌توانند از [[کلاه‌گیس]] استفاده کنند؛ اما عالمان اشکنازی (غربی) [[زنان]] را ملزم می‌کنند موهای خویش را با کلاه یا [[روسری]] بپوشانند.
+پراکندگی یهود در سرزمین‌های مختلف و تأثیرپذیری از فرهنگ‌های جوامع، موجب شده قواعد واحد و ثابتی بر '''[[حجاب]]''' و پوشش یهودیان حاکم نباشد، ولی به هر روی قواعدی وجود دارد؛
-باید توجه داشت که در یهودیت، فلسفه [[عفاف]] و [[پوشش زن]]، با چگونگی خلقت او ارتباط یافته است. همچنین [[حجاب]]، علامت شرم [[زن]] از گناه نخستین، موجب کاستن از فریبندگی [[زنانه]]، نشانه ترس از خدا و علامت تعلق [[زن]] به [[مرد]] و مالکیت [[مرد]] بر [[زن]] است که پس از [[ازدواج]] رخ می‌دهد.
+همچون وجوب پوشاندن موی سر برای زن متأهل، برداشتن حجاب در هنگام مجازات زن برای تحقیر او، ضرورت پوشش سر زن متأهل در کنیسه، پرهیز از پوشیدن لباس جنس مخالف، استفاده از روبند و پوشاندن سر در عروسی و استفاده از پوشش مشکی در عزاداری‌ها، لزوم پوشاندن تا آرنج و تا پایین زانوها برای دختران مجرد یهودی، و منع ارتباط فیزیکی دختر و پسر مجرد، رعایت این قوانین لازم می‌باشد.<ref>غلامی، زن و خانواده در ادیان (با رویکرد تطبیقی)، 1398ش، ص111</ref>
+بنابر این در یهودیت، فلسفه '''[[عفاف]]''' و پوشش زن، با چگونگی خلقت او ارتباط یافته است. همچنین حجاب، علامت شرم زن از گناه نخستین، موجب کاستن از فریبندگی زنانه، نشانه ترس از خدا و علامت تعلق زن به مرد و مالکیت مرد بر زن است که پس از [[ازدواج|'''ازدواج''']] رخ می‌دهد.<ref>غلامی، زن و خانواده در ادیان (با رویکرد تطبیقی)، 1398ش، ص111</ref>
-==یادداشت==
-{{پانویس|۲|گروه=پانویس|اندازه=ریز}}
 ==پانویس==
 {{پانویس}}
-[[رده:زن در ادیان و مکاتب در مقایسه با اسلام]]
+==منابع==
-[[رده: سرفصل‌ها]]
+* آئینه‌وند، صادق؛ جعفرنیا، فاطمه؛ هوشنگی، لیلا، «تأثیرباورهای یهود در بازتولید نگاه جاهلی به حیات اجتماعی زن در جامعه اسلامی»، مطالعات تاریخی فرهنگی، سال2، ش5، 1389ش.
-[[رده:آموزش عالی]]
+* علیجانی، رضا، زن در متون مقدس: زن در آیین یهود، تهران، روشنگران و مطالعات زنان، 1389ش.
-[[رده: کارشناسی ارشد]]
+* غلامی، علی، زن و خانواده در ادیان (با رویکرد تطبیقی)، قم، جامعة الزهراء، 1398ش.
-[[رده: ویکی جنسیت]]
+* نورحسن فتیده، طاهره، حقوق زن درقرآن و عهدین، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه قم، 1390ش.
-[[رده:دروس]]
+[[رده: ویکی‌جنسیت]]