حضرت معصومه(ع): تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| (۹ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۴ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
'''حضرت فاطمه معصومه'''؛ دختر امام موسی بن جعفر و خواهر امام رضا. | |||
حضرت معصومه که نام اصلی وی، فاطمه است؛ دختر امام موسی کاظم و خواهر امام رضا است. معصومه و کریمه اهل‌بیت، از القاب معروف او است. حضرت معصومه در سال 201 قمری به خواست امام رضا از مدینه به ایران آمد. وی در ساوه بیمار شد و در قم درگذشت و همان‌جا دفن شد. سالروز میلاد فاطمه معصومه در ایران به‌عنوان روز دختر نامگذاری شده است. | |||
==زندگی‌نامه== | |||
فاطمه کبری ملقب به معصومه، دختر امام موسی بن جعفر است. او خواهر امام رضا و عمه امام جواد است. مادرش بانو نجمه از زنان باایمان و دانشمند بود. نجمه‌خاتون در سال 148ق فرزندش علی بن موسی (امام رضا) را به دنیا آورد و پس از 25 سال، فاطمه را در سال 173ق به دنیا آورد. امام صادق به ولادت چنین بانویی بشارت داده بود.<ref>ربانی خلخالی، چهرۀ درخشان کریمۀ اهل‌بیت حضرت فاطمه معصومه، 1388ش، ص19.</ref> | |||
در | سبط بن جوزی، دانشمند اهل سنت در قرن هفتم، به هنگام شمارش فرزندان امام کاظم، از چهار دختر آن حضرت به نام فاطمه یاد کرده است: فاطمه کبری، فاطمه وسطی، فاطمه صغری و فاطمه اُخری. علامه مجلسی نیز از فواطم اربعه یاد کرده است. حضرت معصومه همان فاطمه کبری است.<ref>ربانی خلخالی، چهرۀ درخشان کریمۀ اهل‌بیت حضرت فاطمه معصومه، 1388ش، ص15.</ref> حضرت معصومه در دهم یا دوازدهم ربیع‌الثانی سال 201ق در راه هجرت به خراسان، در شهر قم وفات کرد.<ref>ربانی خلخالی، چهرۀ درخشان کریمۀ اهل‌بیت حضرت فاطمه معصومه، 1388ش، ص46.</ref> | ||
==القاب حضرت معصومه== | |||
حضرت معصومه القاب فراوانی دارد که برخی از آنها عبارتند از: حمیده، طاهره، رشیده، تقیّه، مرضیه، سیده، رضیه و اخت‌الرضا. به این القاب در زیارت‌نامه‌ای که در کتاب «انوارالمشعشعین» آمده، اشاره شده‌است. <ref>ربانی خلخالی، چهرۀ درخشان کریمۀ اهل‌بیت حضرت فاطمه معصومه، 1388ش، ص15.</ref> | |||
==منزلت حضرت معصومه== | |||
در روایتی از امام رضا نقل شده کسی که معصومه را در قم زیارت کند، مانند آن است که مرا زیارت کرده است.<ref>سپهر، ناسخ التواریخ، 1380ش، ج3، ص68؛ محلاتی، ریاحین الشریعه در ترجمه دانشمندان بانوان شیعه، 1329ش، ج5، ص35.</ref> این سخن امام رضا که شیعیان به عصمت او باور دارند، نزد برخی اندیشمندان شیعه نشانۀ بهره‌مندی حضرت معصومه از مقام عصمت است. سیرۀ مستمرۀ علمای شیعه و مؤمنین نیز آن است که این بانو را با لقب «معصومه» یاد کرده‌اند. <ref>بانی خلخالی، چهرۀ درخشان کریمۀ اهل‌بیت حضرت فاطمه معصومه، 1388ش، ص22.</ref> | |||
همچنین روایت امام صادق که دفن بانویی از خاندان خود در شهر قم را پیش‌بینی کرده و پاداش زیارت او را بهشت دانسته است،<ref>مجلسی، بحارالانوار، 1403ق، ج60، ص117.</ref> بر عظمت و مقام رفیع حضرت معصومه دلالت دارد.<ref>ربانی خلخالی، چهرۀ درخشان کریمۀ اهل‌بیت حضرت فاطمه معصومه، 1388ش، ص23.</ref> از امام صادق، روایت دیگری نیز وارد شده که بر اساس آن، با شفاعت حضرت معصومه، همه شیعیان وارد بهشت خواهند شد. <ref>مجلسی، بحارالانوار، 1403ق، ج60، ص228.</ref> | |||
[[رده: | ==ازدواج نکردن حضرت معصومه== | ||
[[رده: | حضرت معصومه ازدواج نکرده است؛ پژوهشگران و اندیشمندان دیدگاه‌هایی را درباره ازدواج نکردن فاطمه معصومه ارائه کرده‌اند: | ||
#در وصیت‌نامه پدرش، امام کاظم، آمده است که هیچ‌کدام از دختران بدون اجازۀ امام رضا نباید ازدواج کنند. در این وصیت‌نامه، امام کاظم به‌روشنی اعلام می‌کند که حجت خدا بعد از وی، امام رضا است. | |||
#با توجه به سخن پیامبر مبنی بر این که هر کسی از سنت ازدواج روی‌گردانی کند، از من نیست؛ پس امام رضا و حضرت معصومه نمی‌توانسته‌اند با ازدواج مخالف باشند، اماحضرت معصومه در سطحی از کمال بود که برای خود کفو و همسر مناسبی نیافت تا با او ازدواج کند. | |||
#ترس از حکومت هارون الرشید به‌گونه‌ای بود که کسی جرأت نمی‌کرد با دختران امام کاظم ازدواج کند. زیرا امام کاظم در زندان بود و دامادی امام کاظم خطرات بسیاری داشت و داماد وی، مغضوب دستگاه هارون الرشید می‌شد.<ref>ربانی خلخالی، چهرۀ درخشان کریمۀ اهل‌بیت حضرت فاطمه معصومه، 1388ش، ص35.</ref> | |||
==هجرت به ایران== | |||
مأمون خلیفه عباسی برای این‌که امام رضا را از نزدیک کنترل کند، او را از مدینه به ایران دعوت کرد. امام رضا با اکراه دعوت را پذیرفت و در سال 200ق به‌سوی خراسان آمد. سپس در نامه‌ای به حضرت معصومه از او خواست که به ایران مهاجرت کند. حضرت معصومه نیز در سال 201ق به سمت خراسان آمد، اما در ساوه بیمار شد. وقتی متوجه شد که تا قم 10 فرسخ باقی مانده است، خواست تا او را به قم ببرند. وی در منزل موسی بن خزرج اشعری از اصحاب امام رضا ساکن شد. حضرت معصومه پس از 16 یا 17 روز وفات کرد.<ref>ربانی خلخالی، چهرۀ درخشان کریمۀ اهل‌بیت حضرت فاطمه معصومه، 1388ش، ص40.</ref> درباره علت بیماری وی نوشته‌اند که مردم ساوه در آن زمان از دشمنان سرسخت خاندان نبوت بودند، لذا وقتی موکب حضرت معصومه و همراهانش به ساوه رسید، به آن حمله کردند و جنگ سختی درگرفت و برادران و برادرزادگان حضرت معصومه در این جنگ به شهادت رسیدند. حضرت معصومه در پی این حادثه، به‌شدت غمگین و بیمار شد.<ref>ملک‌الکتاب شیرازی، ریاض الانساب و مجمع‌الاعقاب، 1335ق، ص160؛ منصوری، حیاۀالسّت، 1339ش، ص50.</ref> در نقل دیگری آمده است که در غذای حضرت معصومه زهر ریختند و وی را مسموم کردند.<ref>عاملی، الحیاه السیاسیه امام الرضا، 1398ق، ص428؛ تشید، هدیه اسماعیل یا قیام سادات علوی برای تصاحب خلافت، 1386ش، ص161 و ص168.</ref> | |||
==اهداف و پیامدهای هجرت== | |||
امام رضا به خواهرش حضرت معصومه سفارش کرده بود که به هر منطقه‌ای رسیدی برای مردم، حدیث بخوان. نسبت خواهری با امام رضا، پوشش عاطفی خوبی برای حرکت حضرت معصومه ایجاد می‌کرد تا مأمون تصور نکند که وی قصد لشکرکشی علیه حاکمیت را دارد. امام رضا در هجرت از مدینه به طوس، به منطقه‌ای رسید که دو راهی داشته است. او قصد داشت از مسیر جنوب عراق به کوفه برسد. زیرا کوفه به‌عنوان یکی از مراکز اصلی شیعیان مطرح بوده است. در آن زمان، مسیحیان، صرافی‌ها و ربا دهندگان یهودی در بغداد فعال بودند و اوضاع شهر آشفته بود. تفکرات انحرافی مانند فرقه اسماعیلیه در حال شکل‌گیری بود. عباسیان از لحاظ اقتصادی بر شیعیان سخت می‌گرفتند. شبکه وکلای ائمه معصومین در این مناطق فعال بودند که تمام ارتباطات مخفیانه اهل‌بیت با دوستداران و شیعیان آنها را تنظیم می‌کردند و در عین‌حال این سازمان وکالت، شبکه اقتصادی راه‌اندازی کرده بود که بتواند یک ساختار اقتصادی در داخل شیعیان ایجاد کند. هارون الرشید تلاش کرد به این شبکه ضربه وارد کند. در این زمان، فرقه‌هایی مانند واقفیه ایجاد شد تا پول‌های جمع‌آوری‌شده از شیعیان را که باید در راه اسلام خرج شود، به امام رضا تحویل ندهد. امام رضا می‌خواست با گذشتن از این مسیر، رسالت الهی خود را انجام دهد. اما مأموران مأمون، متوجه قصد وی شدند و با اجبار او را به سمت بصره و ایران هدایت کردند. بنابراین حضرت معصومه مطابق نظر امام رضا از جنوب عراق وارد شد. برخی پژوهشگران ثمرۀ این حرکت را آن دانسته‌اند که امروز فرقه‌های اسماعیلیه و واقفیه در منطقه دیده نمی‌شود؛ در صورتی‌که در آن زمان از جریان‌های بسیار قدرتمندی بودند که سعی در انحراف شیعیان داشتند و حضرت معصومه مأمور به هدایت آنان شد.<ref>[https://www.tasnimnews.com/fa/news/1399/04/03/2291618/%D8%AD%D8%B1%DA%A9%D8%AA-%D8%AD%D8%B6%D8%B1%D8%AA-%D9%85%D8%B9%D8%B5%D9%88%D9%85%D9%87-%D8%B3-%D8%AF%D8%B1-%D8%B1%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%DB%8C-%D9%85%D9%86%D8%B8%D9%88%D9%85%D9%87-%D9%85%D8%A8%D8%A7%D8%B1%D8%B2%D8%A7%D8%AA-%D8%B3%DB%8C%D8%A7%D8%B3%DB%8C-%D9%88-%D8%B9%D9%82%DB%8C%D8%AF%D8%AA%DB%8C-%D8%A7%D8%A6%D9%85%D9%87-%D8%A7%D8%B7%D9%87%D8%A7%D8%B1-%D8%B9-%DA%86%D8%B1%D8%A7-%D9%82%D9%85-%D8%AD%D8%B1%D9%85-%D8%A7%D9%87%D9%84-%D8%A8%DB%8C%D8%AA-%D8%B9-%D9%85%D8%B9%D8%B1%D9%81%DB%8C-%D8%B4%D8%AF%D9%87-%D8%A7%D8%B3%D8%AA «حرکت حضرت معصومه در راستای منظومه مبارزات سیاسی عقیدتی ائمه اطهار»، خبرگزاری تسنیم.]</ref> | |||
==پانویس== | |||
{{پانویس}} | |||
==منابع== | |||
*تشید، علی‌اکبر، هدیه اسماعیل یا قیام سادات علوی برای تصاحب خلافت (دخالت ایرانیان در سیاست اسلامی)، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1386ش. | |||
*«حرکت حضرت معصومه در راستای منظومه مبارزات سیاسی و عقیدتی ائمه اطهار»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج مطلب: 3 تیر 1399ش. | |||
*ربانی خلخالی، علی، چهرۀ درخشان کریمۀ اهل‌بیت حضرت فاطمه معصومه، قم، مکتب الحسین، 1388ش. | |||
*سپهر، محمدتقی بن محمدعلی، ناسخ التواریخ، تهران، اساطیر، 1380ش. | |||
*عاملی، جعفر مرتضی، الحیاه السیاسیه للامام الرضا، قم، دارالتبلیغ اسلامی، 1398ق. | |||
*کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی؛ ترجمه استاد حسین ولی، تهران، دارالثقلین، 1393ش. | |||
*محلاتی، ذبیح‌الله، ریاحین الشریعه در ترجمه دانشمندان بانوان شیعه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1329ش. | |||
*مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، قم، دار احیاء التراث العربی، 1403ق. | |||
*ملک‌الکتاب شیرازی، محمد بن محمدرفیع، ریاض‌الانساب و مجمع‌الاعقاب، بمبئی، داودی، 1335ق. | |||
*منصوری، مهدی، حیاۀالسّت (زندگانی حضرت معصومه و تاریخ قم)، قم، صحفی، 1339ش. | |||
[[رده: ویکی‌جنسیت]] | |||
[[رده: کنشگران]] | |||
نسخهٔ کنونی تا ۲۱ مهٔ ۲۰۲۳، ساعت ۰۹:۳۰
حضرت فاطمه معصومه؛ دختر امام موسی بن جعفر و خواهر امام رضا.
حضرت معصومه که نام اصلی وی، فاطمه است؛ دختر امام موسی کاظم و خواهر امام رضا است. معصومه و کریمه اهل‌بیت، از القاب معروف او است. حضرت معصومه در سال 201 قمری به خواست امام رضا از مدینه به ایران آمد. وی در ساوه بیمار شد و در قم درگذشت و همان‌جا دفن شد. سالروز میلاد فاطمه معصومه در ایران به‌عنوان روز دختر نامگذاری شده است.
زندگی‌نامه
فاطمه کبری ملقب به معصومه، دختر امام موسی بن جعفر است. او خواهر امام رضا و عمه امام جواد است. مادرش بانو نجمه از زنان باایمان و دانشمند بود. نجمه‌خاتون در سال 148ق فرزندش علی بن موسی (امام رضا) را به دنیا آورد و پس از 25 سال، فاطمه را در سال 173ق به دنیا آورد. امام صادق به ولادت چنین بانویی بشارت داده بود.<ref>ربانی خلخالی، چهرۀ درخشان کریمۀ اهل‌بیت حضرت فاطمه معصومه، 1388ش، ص19.</ref>
سبط بن جوزی، دانشمند اهل سنت در قرن هفتم، به هنگام شمارش فرزندان امام کاظم، از چهار دختر آن حضرت به نام فاطمه یاد کرده است: فاطمه کبری، فاطمه وسطی، فاطمه صغری و فاطمه اُخری. علامه مجلسی نیز از فواطم اربعه یاد کرده است. حضرت معصومه همان فاطمه کبری است.<ref>ربانی خلخالی، چهرۀ درخشان کریمۀ اهل‌بیت حضرت فاطمه معصومه، 1388ش، ص15.</ref> حضرت معصومه در دهم یا دوازدهم ربیع‌الثانی سال 201ق در راه هجرت به خراسان، در شهر قم وفات کرد.<ref>ربانی خلخالی، چهرۀ درخشان کریمۀ اهل‌بیت حضرت فاطمه معصومه، 1388ش، ص46.</ref>
القاب حضرت معصومه
حضرت معصومه القاب فراوانی دارد که برخی از آنها عبارتند از: حمیده، طاهره، رشیده، تقیّه، مرضیه، سیده، رضیه و اخت‌الرضا. به این القاب در زیارت‌نامه‌ای که در کتاب «انوارالمشعشعین» آمده، اشاره شده‌است. <ref>ربانی خلخالی، چهرۀ درخشان کریمۀ اهل‌بیت حضرت فاطمه معصومه، 1388ش، ص15.</ref>
منزلت حضرت معصومه
در روایتی از امام رضا نقل شده کسی که معصومه را در قم زیارت کند، مانند آن است که مرا زیارت کرده است.<ref>سپهر، ناسخ التواریخ، 1380ش، ج3، ص68؛ محلاتی، ریاحین الشریعه در ترجمه دانشمندان بانوان شیعه، 1329ش، ج5، ص35.</ref> این سخن امام رضا که شیعیان به عصمت او باور دارند، نزد برخی اندیشمندان شیعه نشانۀ بهره‌مندی حضرت معصومه از مقام عصمت است. سیرۀ مستمرۀ علمای شیعه و مؤمنین نیز آن است که این بانو را با لقب «معصومه» یاد کرده‌اند. <ref>بانی خلخالی، چهرۀ درخشان کریمۀ اهل‌بیت حضرت فاطمه معصومه، 1388ش، ص22.</ref>
همچنین روایت امام صادق که دفن بانویی از خاندان خود در شهر قم را پیش‌بینی کرده و پاداش زیارت او را بهشت دانسته است،<ref>مجلسی، بحارالانوار، 1403ق، ج60، ص117.</ref> بر عظمت و مقام رفیع حضرت معصومه دلالت دارد.<ref>ربانی خلخالی، چهرۀ درخشان کریمۀ اهل‌بیت حضرت فاطمه معصومه، 1388ش، ص23.</ref> از امام صادق، روایت دیگری نیز وارد شده که بر اساس آن، با شفاعت حضرت معصومه، همه شیعیان وارد بهشت خواهند شد. <ref>مجلسی، بحارالانوار، 1403ق، ج60، ص228.</ref>
ازدواج نکردن حضرت معصومه
حضرت معصومه ازدواج نکرده است؛ پژوهشگران و اندیشمندان دیدگاه‌هایی را درباره ازدواج نکردن فاطمه معصومه ارائه کرده‌اند:
- در وصیت‌نامه پدرش، امام کاظم، آمده است که هیچ‌کدام از دختران بدون اجازۀ امام رضا نباید ازدواج کنند. در این وصیت‌نامه، امام کاظم به‌روشنی اعلام می‌کند که حجت خدا بعد از وی، امام رضا است.
- با توجه به سخن پیامبر مبنی بر این که هر کسی از سنت ازدواج روی‌گردانی کند، از من نیست؛ پس امام رضا و حضرت معصومه نمی‌توانسته‌اند با ازدواج مخالف باشند، اماحضرت معصومه در سطحی از کمال بود که برای خود کفو و همسر مناسبی نیافت تا با او ازدواج کند.
- ترس از حکومت هارون الرشید به‌گونه‌ای بود که کسی جرأت نمی‌کرد با دختران امام کاظم ازدواج کند. زیرا امام کاظم در زندان بود و دامادی امام کاظم خطرات بسیاری داشت و داماد وی، مغضوب دستگاه هارون الرشید می‌شد.<ref>ربانی خلخالی، چهرۀ درخشان کریمۀ اهل‌بیت حضرت فاطمه معصومه، 1388ش، ص35.</ref>
هجرت به ایران
مأمون خلیفه عباسی برای این‌که امام رضا را از نزدیک کنترل کند، او را از مدینه به ایران دعوت کرد. امام رضا با اکراه دعوت را پذیرفت و در سال 200ق به‌سوی خراسان آمد. سپس در نامه‌ای به حضرت معصومه از او خواست که به ایران مهاجرت کند. حضرت معصومه نیز در سال 201ق به سمت خراسان آمد، اما در ساوه بیمار شد. وقتی متوجه شد که تا قم 10 فرسخ باقی مانده است، خواست تا او را به قم ببرند. وی در منزل موسی بن خزرج اشعری از اصحاب امام رضا ساکن شد. حضرت معصومه پس از 16 یا 17 روز وفات کرد.<ref>ربانی خلخالی، چهرۀ درخشان کریمۀ اهل‌بیت حضرت فاطمه معصومه، 1388ش، ص40.</ref> درباره علت بیماری وی نوشته‌اند که مردم ساوه در آن زمان از دشمنان سرسخت خاندان نبوت بودند، لذا وقتی موکب حضرت معصومه و همراهانش به ساوه رسید، به آن حمله کردند و جنگ سختی درگرفت و برادران و برادرزادگان حضرت معصومه در این جنگ به شهادت رسیدند. حضرت معصومه در پی این حادثه، به‌شدت غمگین و بیمار شد.<ref>ملک‌الکتاب شیرازی، ریاض الانساب و مجمع‌الاعقاب، 1335ق، ص160؛ منصوری، حیاۀالسّت، 1339ش، ص50.</ref> در نقل دیگری آمده است که در غذای حضرت معصومه زهر ریختند و وی را مسموم کردند.<ref>عاملی، الحیاه السیاسیه امام الرضا، 1398ق، ص428؛ تشید، هدیه اسماعیل یا قیام سادات علوی برای تصاحب خلافت، 1386ش، ص161 و ص168.</ref>
اهداف و پیامدهای هجرت
امام رضا به خواهرش حضرت معصومه سفارش کرده بود که به هر منطقه‌ای رسیدی برای مردم، حدیث بخوان. نسبت خواهری با امام رضا، پوشش عاطفی خوبی برای حرکت حضرت معصومه ایجاد می‌کرد تا مأمون تصور نکند که وی قصد لشکرکشی علیه حاکمیت را دارد. امام رضا در هجرت از مدینه به طوس، به منطقه‌ای رسید که دو راهی داشته است. او قصد داشت از مسیر جنوب عراق به کوفه برسد. زیرا کوفه به‌عنوان یکی از مراکز اصلی شیعیان مطرح بوده است. در آن زمان، مسیحیان، صرافی‌ها و ربا دهندگان یهودی در بغداد فعال بودند و اوضاع شهر آشفته بود. تفکرات انحرافی مانند فرقه اسماعیلیه در حال شکل‌گیری بود. عباسیان از لحاظ اقتصادی بر شیعیان سخت می‌گرفتند. شبکه وکلای ائمه معصومین در این مناطق فعال بودند که تمام ارتباطات مخفیانه اهل‌بیت با دوستداران و شیعیان آنها را تنظیم می‌کردند و در عین‌حال این سازمان وکالت، شبکه اقتصادی راه‌اندازی کرده بود که بتواند یک ساختار اقتصادی در داخل شیعیان ایجاد کند. هارون الرشید تلاش کرد به این شبکه ضربه وارد کند. در این زمان، فرقه‌هایی مانند واقفیه ایجاد شد تا پول‌های جمع‌آوری‌شده از شیعیان را که باید در راه اسلام خرج شود، به امام رضا تحویل ندهد. امام رضا می‌خواست با گذشتن از این مسیر، رسالت الهی خود را انجام دهد. اما مأموران مأمون، متوجه قصد وی شدند و با اجبار او را به سمت بصره و ایران هدایت کردند. بنابراین حضرت معصومه مطابق نظر امام رضا از جنوب عراق وارد شد. برخی پژوهشگران ثمرۀ این حرکت را آن دانسته‌اند که امروز فرقه‌های اسماعیلیه و واقفیه در منطقه دیده نمی‌شود؛ در صورتی‌که در آن زمان از جریان‌های بسیار قدرتمندی بودند که سعی در انحراف شیعیان داشتند و حضرت معصومه مأمور به هدایت آنان شد.<ref>«حرکت حضرت معصومه در راستای منظومه مبارزات سیاسی عقیدتی ائمه اطهار»، خبرگزاری تسنیم.</ref>
پانویس
منابع
- تشید، علی‌اکبر، هدیه اسماعیل یا قیام سادات علوی برای تصاحب خلافت (دخالت ایرانیان در سیاست اسلامی)، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1386ش.
- «حرکت حضرت معصومه در راستای منظومه مبارزات سیاسی و عقیدتی ائمه اطهار»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج مطلب: 3 تیر 1399ش.
- ربانی خلخالی، علی، چهرۀ درخشان کریمۀ اهل‌بیت حضرت فاطمه معصومه، قم، مکتب الحسین، 1388ش.
- سپهر، محمدتقی بن محمدعلی، ناسخ التواریخ، تهران، اساطیر، 1380ش.
- عاملی، جعفر مرتضی، الحیاه السیاسیه للامام الرضا، قم، دارالتبلیغ اسلامی، 1398ق.
- کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی؛ ترجمه استاد حسین ولی، تهران، دارالثقلین، 1393ش.
- محلاتی، ذبیح‌الله، ریاحین الشریعه در ترجمه دانشمندان بانوان شیعه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1329ش.
- مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، قم، دار احیاء التراث العربی، 1403ق.
- ملک‌الکتاب شیرازی، محمد بن محمدرفیع، ریاض‌الانساب و مجمع‌الاعقاب، بمبئی، داودی، 1335ق.
- منصوری، مهدی، حیاۀالسّت (زندگانی حضرت معصومه و تاریخ قم)، قم، صحفی، 1339ش.